sēgnior Ōceanō quam lēx aeterna vocābat
lūctificus Tītān numquam magis aethera contrā
ēgit equōs cursumque polō rapiente retorsit,
dēfectūsque patī voluit raptaeque labōrēs
lūcis, et attrāxit nūbēs nōn pābula flammīs,
sed nē Thessalicō pūrus lūcēret in orbe.
at nox, fēlīcis Magnō pars ultima vītae,
sollicitōs vānā dēcēpit imāgine somnōs.
nam Pompeiānī vīsus sibi sēde theātrī
innumeram effigiem Rōmānae cernere plēbis
attollīque suum laetīs ad sīdera nōmen
vōcibus et plausū cuneōs certāre sonantēs;
quālis erat populī faciēs clāmorque faventis
ōlim, cum iuvenis prīmīque aetāte triumphī,
post domitās gentēs quās torrēns ambit Hibērus
et quaecumque fugāx Sertōrius impulit arma,
Vespere pācātō, pūrā venerābilis aequē
quam currūs ōrnante togā, plaudente senātū
sēdit adhūc Rōmānus eques; seu fīne bonōrum
ānxia mēns cūrīs ad tempora laeta refūgit,
sīve per ambāgēs solitās contrāria vīsīs
vāticināta quiēs magnī tulit ōmina plānctūs,
seu vetitō patriās ultrā tibi cernere sēdēs
sīc Rōmam Fortūna dedit. nē rumpite somnōs,
castrōrum vigilēs, nūllās tuba verberet aurēs.
crāstina dīra quiēs et imāgine maesta diurnā
undique fūnestās aciēs feret, undique bellum.
unde parēs somnōs populī noctemque beātam?
ō fēlīx, sī tē vel sīc tua Rōma vidēret!
dōnāssent utinam superī patriaeque tibīque
ūnum, Magne, diem, quō fātī certus uterque
extrēmum tantī frūctum raperētis amōris.
tū velut Ausoniā vādis moritūrus in urbe,
illa ratī semper dē tē sibi cōnscia vōtī
hoc scelus haud umquam fātīs haerēre putāvit,
sīc sē dīlēctī tumulum quoque perdere Magnī.
tē mixtō flēsset lūctū iuvenisque senexque
iniussusque puer; lacerāsset crīne solūtō
pectora fēmineum ceu Brūtī fūnere vulgus.
nunc quoque, tēla licet paveant victōris inīquī,
nūntiet ipse licet Caesar tua fūnera, flēbunt,
sed dum tūra ferunt, dum laurea serta Tonantī.
ō miserī, quōrum gemitūs ēdēre dolōrem,
quī tē nōn plēnō pariter plānxēre theātrō.
vīcerat astra iubar, cum mixtō murmure turba
castrōrum fremuit fātīsque trahentibus orbem
signa petit pugnae. miserī pars maxima vulgī
nōn tōtum vīsūra diem tentōria circum
ipsa ducis queritur magnōque accēnsa tumultū
mortis vīcīnae properantīs admovet hōrās.
dīra subit rabiēs. sua quisque ac pūblica fāta
praecipitāre cupit. sēgnis pavidusque vocātur
ac nimium patiēns socerī Pompeius, et orbis
indulgēns rēgnō, quī tot simul undique gentīs
iūris habēre suī vellet pācemque timēret.
necnōn et rēgēs populīque queruntur Eōī
bella trahī patriāque procul tellūre tenērī.
hoc placet, ō superī, cum vōbīs vertere cūncta
prōpositum, nostrīs errōribus addere crīmen?
clādibus irruimus nocitūraque poscimus arma;
in Pompeiānīs vōtum est Pharsālia castrīs.
cūnctōrum vōcēs Rōmānī maximus auctor
Tullius ēloquiī, cuius sub iūre togāque
pācificās saevus tremuit Catilīna secūrīs,
pertulit, īrātus bellīs, cum rōstra forumque
optāret passus tam longa silentia mīles.
addidit invalidae rōbur fācundia causae.
‘hoc prō tot meritīs sōlum tē, Magne, precātur
ūtī sē Fortūna velīs, procerēsque tuōrum
castrōrum rēgēsque tuī cum supplice mundō
affūsī vincī socerum patiāre rogāmus.
hūmānī generis tam longō tempore bellum
Caesar erit? meritō Pompeium vincere lentē
gentibus indignum est ā trānscurrente subāctīs.
quō tibi fervor abit aut quō fīdūcia fātī?
dē superīs, ingrāte, timēs causamque senātūs
crēdere dīs dubitās? ipsae tua signa revellent
prōsilientque aciēs: pudeat vīcisse coāctum.
sī duce tē iussō, sī nōbīs bella geruntur,
sit iūris quōcumque velint concurrere campō.
quid mundī gladiōs ā sanguine Caesaris arcēs?
vibrant tēla manūs, vix signa morantia quisquam
exspectat: properā, nē tē tua classica linquant.
scīre senātus avet mīles tē, Magne, sequātur
an comes.’ ingemuit rēctor sēnsitque deōrum
esse dolōs et fāta suae contrāria mentī.
‘sī placet hoc’ inquit ‘cūnctīs, sī mīlite Magnō,
nōn duce tempus eget, nīl ultrā fāta morābor:
involvat populōs ūnā Fortūna ruīnā
sitque hominum magnae lūx ista novissima partī.
testor, Rōma, tamen Magnum quō cūncta perīrent
accēpisse diem. potuit tibi vulnere nūllō
stāre labor bellī, potuī sine caede subāctum
captīvumque ducem violātae trādere pācī.
quis furor, ō caecī, scelerum? cīvīlia bella
gestūrī metuunt nē nōn cum sanguine vincant?
abstulimus terrās, exclūsimus aequore tōtō,
ad praemātūrās segetum ieiūna rapīnās
agmina compulimus, vōtumque effēcimus hostī
ut māllet sternī gladiīs mortemque suōrum
permiscēre meīs. bellī pars magna perācta est
hīs, quibus effectum est nē pugnam tīrō pavēret,
sī modo virtūtis stimulīs īraeque calōre
signa petunt: multōs in summa perīcula mīsit
ventūrī timor ipse malī. fortissimus ille est
quī, prōmptus metuenda patī sī comminus īnstent,
et differre potest. placet haec tam prospera rērum
trādere fortūnae, gladiō permittere mundī
discrīmen; pugnāre ducem quam vincere mālunt.
rēs mihi Rōmānās dederās, Fortūna, regendās:
accipe maiōrēs et caecō in Mārte tuēre.
Pompeiī nec crīmen erit nec glōria bellum.
vincis apud superōs vōtīs mē, Caesar, inīquīs:
pugnātur. quantum scelerum quantumque malōrum
in populōs lūx ista feret! quot rēgna iacēbunt!
sanguine Rōmānō quam turbidus ībit Enīpeus!
prīma velim caput hoc fūnestī lancea bellī,
sī sine mōmentō rērum partisque ruīnā
cāsūrum est, feriat, neque enim victōria Magnō
laetior. aut populīs invīsum hāc clāde perāctā
aut hodiē Pompeius erit miserābile nōmen:
omne malum vīctī, quod sors feret ultima rērum,
omne nefās victōris erit.’ sīc fātur, et arma
permittit populīs frēnōsque furentibus īrā
laxat et ut vīctus violentō nāvita Cōrō
dat regimen ventīs ignāvumque arte relictā
puppis onus trahitur. trepidō cōnfūsa tumultū
castra fremunt, animīque trucēs sua pectora pulsant
ictibus incertīs. multōrum pallor in ōre
mortis ventūrae faciēsque simillima fātō.
advēnisse diem quī fātum rēbus in aevum
conderet hūmānīs, et quaerī Rōma quid esset
illō Mārte palam est. sua quisque perīcula nescit
attonitus maiōre metū. quis lītora pontō
obruta, quis summīs cernēns in montibus aequor
aetheraque in terrās dēiectō sōle cadentem,
tot rērum fīnem, timeat sibi? nōn vacat ūllōs
prō sē ferre metūs: urbī Magnōque timētur.
nec gladiīs habuēre fidem, nisi cautibus asper
exārsit mucrō; tunc omnis lancea saxō
ērigitur, tendunt nervīs meliōribus arcūs,
cūra fuit lēctīs pharetrās implēre sagittīs,
auget eques stimulōs frēnōrumque artat habēnās.
sī liceat superīs hominum cōnferre labōrēs,
nōn aliter Phlegrā rabidōs tollente gigantas
Mārtius incaluit Siculīs incūdibus ēnsis
et rubuit flammīs iterum Neptūnia cuspis
spīculaque extēnsō Paeān Pȳthōne recoxit,
Pallās Gorgoneōs diffūdit in aegida crīnēs,
Pallēnaea Iovī mūtāvit fulmina Cyclōps.
nōn tamen abstinuit ventūrōs prōdere cāsūs
per variās Fortūna notās. nam Thessala rūra
cum peterent, tōtus venientibus obstitit aether
adversāsque facēs immēnsōque igne columnās
et trabibus mixtīs avidōs tȳphōnas aquārum
dētulit atque oculōs ingestō fulgure clausit;
excussit cristās galeīs capulōsque solūtīs
perfūdit gladiīs ēreptaque pīla liquāvit,
aetheriōque nocēns fūmāvit sulpure ferrum;
vixque revulsa solō maiōrī pondere pressum
signiferī mersēre caput rōrantia flētū
ūsque ad Thessaliam Rōmāna et pūblica signa.
admōtus superīs discussā fūgit ab ārā
taurus et Ēmathiōs praeceps sē iēcit in agrōs,
nūllaque fūnestīs inventa est victima sacrīs.
at tū, quōs scelerum superōs, quās rīte vocāstī
Eumenidas, Caesar? Stygiī quae nūmina rēgnī
īnfernumque nefās et mersōs nocte furōrēs
impia tam saevē gestūrus bella litāstī?
iam dubium mōnstrīsne deum, nimiōne pavōre
crēdiderint: multīs concurrere vīsus Olympō
Pindus et abruptīs mergī convallibus Haemus,
ēdere nocturnās bellī Pharsālia vōcēs,
īre per Ossaeam rapidus Boebēida sanguis;
inque vicem vultūs tenebrīs mīrantur opertōs
et pallēre diem galeīsque incumbere noctem
dēfūnctōsque patrēs et iūnctī sanguinis umbrās
ante oculōs volitāre suōs. sed mentibus ūnum
hoc sōlāmen erat, quod vōtī turba nefandī
cōnscia, quae patrum iugulōs, quae pectora frātrum
spērābat, gaudet mōnstrīs, mentisque tumultum
atque ōmen scelerum subitōs putat esse furōrēs.
quid mīrum populōs quōs lūx extrēma manēbat
lymphātō trepidāsse metū, praesāga malōrum
sī data mēns hominī est? Tyriīs quī Gādibus hospes
adiacet Armeniumque bibit Rōmānus Araxēn,
sub quōcumque diē, quōcumque est sīdere mundī,
maeret et ignōrat causās animumque dolentem
corripit, Ēmathiīs quid perdat nescius arvīs.
Euganeō, sī vēra fidēs memorantibus, augur
colle sedēns, Aponus terrīs ubi fūmifer exit
atque Antēnoreī dispergitur unda Timāvī,
‘vēnit summa diēs, geritur rēs maxima,’ dīxit
‘impia concurrunt Pompeiī et Caesaris arma,’
seu tonitrūs ac tēla Iovis praesāga notāvit,
aethera seu tōtum discordī obsistere caelō
perspexitque polōs, seu nūmen in aethere maestum
sōlis in obscūrō pugnam pallōre notāvit.
dissimilem certē cūnctīs quōs explicat ēgit
Thessalicum nātūra diem: sī cūncta perītō
augure mēns hominum caelī nova signa notāsset,
spectārī tōtō potuit Pharsālia mundō.
ō summōs hominum, quōrum Fortūna per orbem
signa dedit, quōrum fātīs caelum omne vacāvit!
haec et apud sērās gentēs populōsque nepōtum,
sīve suā tantum venient in saecula fāmā
sīve aliquid magnīs nostrī quoque cūra labōris
nōminibus prōdesse potest, cum bella legentur,
spēsque metusque simul peritūraque vōta movēbunt,
attonitīque omnēs velutī venientia fāta,
nōn trānsmissa, legent et adhūc tibi, Magne, favēbunt.
mīles, ut adversō Phoebī radiātus ab ictū
dēscendēns tōtōs perfūdit lūmine collēs,
nōn temere immissus campīs: stetit ōrdine certō
īnfēlīx aciēs. cornūs tibi cūra sinistrī,
Lentule, cum prīmā, quae tum fuit optima bellō,
et quārtā legiōne datur. tibi, nūmine pugnāx
adversō Domitī, dextrī frōns trādita Mārtis.
at mediī rōbur bellī fortissima dēnsant
agmina, quae Cilicum terrīs dēducta tenēbat
Scīpiō, mīles in hōc, Libycō dux prīmus in orbe.
at iuxtā fluviōs et stāgna undantis Enīpeī
Cappadocum montāna cohors et largus habēnae
Ponticus ībat eques. siccī sed plūrima campī
tetrarchae rēgēsque tenent magnīque tyrannī
atque omnis Latiō quae servit purpura ferrō.
illūc et Libyē Numidās et Crēta Cydōnas
mīsit, Itȳraeīs cursus fuit inde sagittīs,
inde, trucēs Gallī, solitum prōdīstis in hostem,
illīc pugnācēs commōvit Hibēria caetrās.
ēripe victōrī gentīs et sanguine mundī
fūsō, Magne, semel tōtōs cōnsūme triumphōs.
illō forte diē Caesar statiōne relictā
ad segetum raptūs mōtūrus signa repente
cōnspicit in plānōs hostem dēscendere campōs,
oblātumque videt vōtīs sibi mīlle petītum
tempus, in extrēmōs quō mitteret omnia cāsūs.
aeger quippe morae flagrānsque cupīdine rēgnī
coeperat exiguō tractū cīvīlia bella
ut lentum damnāre nefās. discrīmina postquam
adventāre ducum suprēmaque proelia vīdit
cāsūram et fātīs sēnsit nūtāre ruīnam,
illa quoque in ferrum rabiēs prōmptissima paulum
languit, et cāsūs audāx spondēre secundōs
mēns stetit in dubiō, quam nec sua fāta timēre
nec Magnī spērāre sinunt. formīdine mersā
prōsilit hortandō melior fīdūcia vulgō.
‘ō domitor mundī, rērum fortūna meārum,
mīles, adest totiēns optātae cōpia pugnae.
nīl opus est vōtīs, iam fātum accersite ferrō.
in manibus vestrīs quantus sit Caesar habētis.
haec est illa diēs mihi quam Rubicōnis ad undās
prōmissam meminī, cuius spē mōvimus arma,
in quam distulimus vetitōs remeāre triumphōs;
haec, fātō quae teste probet quis iūstius arma
sūmpserit. haec aciēs vīctum factūra nocentem est.
sī prō mē patriam ferrō flammīsque petīstis,
nunc pugnāte trucēs gladiōque exsolvite culpam:
nūlla manus bellī mūtātō iūdice pūra est.
nōn mihi rēs agitur, sed vōs ut lībera sītis
turba, precor gentēs ut iūs habeātis in omnēs.
ipse ego prīvātae cupidus mē reddere vītae
plēbēiāque togā modicum compōnere cīvem,
omnia dum vōbīs liceant, nihil esse recūsō.
invidiā rēgnāte meā. nec sanguine multō
spem mundī petitis: Graiīs dēlēcta iuventūs
gymnasiīs aderit studiōque ignāva palaestrae
et vix arma ferēns, aut mixtae dissona turbae
barbariēs, nōn illa tubās, nōn agmine mōtō
clāmōrem lātūra suum. cīvīlia paucae
bella manūs facient: pugnae pars magna levābit
hīs orbem populīs Rōmānumque obteret hostem.
īte per ignāvās gentēs fāmōsaque rēgna
et prīmō ferrī mōtū prōsternite mundum;
sitque palam quās tot dūxit Pompeius in urbem
curribus, ūnīus gentēs nōn esse triumphī.
Armeniōsne movet Rōmāna potentia cuius
sit ducis? aut ēmptum minimō vult sanguine quisquam
barbarus, Hesperiīs Magnum praepōnere rēbus?
Rōmānōs ōdēre omnēs dominōsque gravantur
quōs nōvēre magis. sed mē fortūna meōrum
commīsit manibus, quārum mē Gallia testem
tot fēcit bellīs. cuius nōn mīlitis ēnsem
agnōscam? caelumque tremēns cum lancea trānsit
dīcere nōn fallar quō sit vibrāta lacertō.
quodsī signa ducem numquam fallentia vestrum
cōnspiciō, faciēsque trucēs oculōsque minācēs,
vīcistis. videor fluviōs spectāre cruōris
calcātōsque simul rēgēs sparsumque senātūs
corpus et immēnsā populōs in caede natantīs.
sed mea fāta moror, quī vōs in tēla furentīs
vōcibus hīs teneō. veniam date bella trahentī:
spē trepidō, haud umquam vīdī tam magna datūrōs
tam prope mē superōs. campōrum līmite parvō
absumus ā vōtīs. ego sum cui Mārte perāctō
quae populī rēgēsque tenent dōnāre licēbit.
quōne polī mōtū, quō caelī sīdere versō
Thessalicae tantum, superī, permittitis ōrae?
aut mercēs hodiē bellōrum aut poena parāta:
Caesareās spectāte crucēs, spectāte catēnās,
et caput hoc positum rōstrīs effūsaque membra
Saeptōrumque nefās et clausī proelia Campī.
cum duce Sullānō gerimus cīvīlia bella.
vestrī cūra movet, nam mē sēcūra manēbit
sors quaesīta manū: fodientem vīscera cernet
mē mea quī nōndum vīctō respexerit hoste.
dī, quōrum cūrās abdūxit ab aethere tellūs
Rōmānusque labor, vincat quīcumque necesse
nōn putat in vīctōs saevum dēstringere ferrum,
quīque suōs cīvēs, quod signa adversa tulērunt,
nōn crēdit fēcisse nefās. Pompeius in artō
agmina vestra locō vetitā virtūte movērī
cum tenuit, quantō satiāvit sanguine ferrum!
vōs tamen hoc ōrō, iuvenēs, nē caedere quisquam
hostis terga velit: cīvis quī fūgerit estō.
sed, dum tēla micant, nōn vōs pietātis imāgō
ūlla nec adversā cōnspectī fronte parentēs
commoveant; vultūs gladiō turbāte verendōs.
sīve quis īnfēstō cognāta in pectora ferrō
ībit, seu nūllum violārit vulnere pignus,
ignōtī iugulum tamquam scelus imputet hostis.
sternite iam vallum fossāsque implēte ruīnā,
exeat ut plēnīs aciēs nōn sparsa maniplīs.
parcite nē castrīs: vāllō tendētis in illō
unde aciēs peritūra venit.’ vix cūncta locūtō
Caesare quemque suum mūnus trahit, armaque raptim
sūmpta Cerēsque virīs. capiunt praesāgia bellī
calcātīsque ruunt castrīs; stant ōrdine nūllō,
arte ducis nūllā, permittuntque omnia fātīs.
sī totidem Magnī socerōs totidemque petentīs
urbis rēgna suae fūnestō in Mārte locāssēs,
nōn tam praecipitī ruerent in proelia cursū.
vīdit ut hostīlēs in rēctum exīre catervās
Pompeius nūllāsque morās permittere bellō
sed superīs placuisse diem, stat corde gelātō
attonitus; tantōque ducī sīc arma timēre
ōmen erat. premit inde metus, tōtumque per agmen
sublīmī praevectus equō ‘quem flāgitat’ inquit
‘vestra diem virtūs, fīnis cīvīlibus armīs,
quem quaesīstis, adest. tōtās effundite vīrēs:
extrēmum ferrī superest opus, ūnaque gentīs
hōra trahit. quisquis patriam cārōsque penātēs,
quī subolem ac thalamōs dēsertaque pignora quaerit,
ēnse petat: mediō posuit deus omnia campō.
causa iubet melior superōs spērāre secundōs:
ipsī tēla regent per vīscera Caesaris, ipsī
Rōmānās sancīre volent hōc sanguine lēgēs.
sī socerō dare rēgna meō mundumque parārent,
praecipitāre meam fātīs potuēre senectam:
nōn īrātōrum populīs urbīque deōrum est
Pompeium servāre ducem. quae vincere possent
omnia contulimus. subiēre perīcula clārī
sponte virī sacrāque antīquus imāgine mīles.
sī Curiōs hīs fāta darent reducēsque Camillōs
temporibus Deciōsque caput fātāle voventīs,
hinc stārent. prīmō gentēs oriente coāctae
innumeraeque urbēs quantās in proelia numquam
excīvēre manūs: tōtō simul ūtimur orbe.
quidquid signiferī comprēnsum līmite caelī
sub Noton et Boreān hominum sumus, arma movēmus.
nōnne superfūsīs collēctum cornibus hostem
in medium dabimus? paucās victōria dextrās
exigit, at plūrēs tantum clāmōre catervae
bella gerent. Caesar nostrīs nōn sufficit armīs.
crēdite pendentēs ē summīs moenibus urbis
crīnibus effūsīs hortārī in proelia mātrēs;
crēdite grandaevum vetitumque aetāte senātum
arma sequī sacrōs pedibus prōsternere cānōs
atque ipsam dominī metuentem occurrere Rōmam;
crēdite quī nunc est populus populumque futūrum
permixtās afferre precēs: haec lībera nāscī,
haec vult turba morī. sī quis post pignora tanta
Pompeiō locus est, cum prōle et coniuge supplex,
imperiī salvā sī maiestāte licēret,
volverer ante pedēs. Magnus, nisi vincitis, exul,
lūdibrium socerī, vester pudor, ultima fāta
dēprecor ac turpēs extrēmī cardinis annōs,
nē discam servīre senex.’ tam maesta locūtī
vōce ducis flagrant animī, Rōmānaque virtūs
ērigitur, placuitque morī, sī vēra timēret.
ergō utrimque parī prōcurrunt agmina mōtū
īrārum; metus hōs rēgnī, spēs excitat illōs.
hae facient dextrae quidquid nōn explicat aetās
ūlla nec hūmānum reparet genus omnibus annīs,
ut vacet ā ferrō. gentēs Mārs iste futūrās
obruet et populōs aevī venientis in orbem
ēreptō nātāle feret. tunc omne Latīnum
fābula nōmen erit: Gabiōs Veiōsque Coramque
pulvere vix tēctae poterunt mōnstrāre ruīnae
Albānōsque larēs Laurentīnōsque penātēs,
rūs vacuum, quod nōn habitet nisi nocte coāctā
invītus questusque Numam iussisse senātor.
nōn aetās haec carpsit edāx monumentaque rērum
putria dēstituit: crīmen cīvīle vidēmus
tot vacuās urbēs. generis quō turba redācta est
hūmānī! tōtō populī quī nāscimur orbe
nec mūrōs implēre virīs nec possumus agrōs:
urbs nōs ūna capit. vīnctō fossōre coluntur
Hesperiae segetēs, stat tēctīs putris avītīs
in nūllōs ruitūra domus, nūllōque frequentem
cīve suō Rōmam sed mundī faece replētam
clādis eō dedimus, nē tantō in corpore bellum
iam possit cīvīle gerī. Pharsālia tantī
causa malī. cēdant fērālia nōmina, Cannae
et damnāta diū Rōmānīs Allia fāstīs.
tempora signāvit leviōrum Rōma malōrum,
hunc voluit nescīre diem. prōh trīstia fāta!
āera pestiferum tractū morbōsque fluentīs
īnsānamque famem permissōsque urbibus ignēs
moeniaque in praeceps lātūrōs plēna tremōrēs
hī possunt explēre virī, quōs undique trāxit
in miseram Fortūna necem, dum mūnera longī
explicat ēripiēns aevī populōsque ducēsque
cōnstituit campīs, per quōs tibi, Rōma, ruentī
ostendat quam magna cadās. quae lātius orbem
possēdit, citius per prospera fāta cucurrit?
omne tibī bellum gentīs dedit, omnibus annīs
tē geminum Tītān prōcēdere vīdit in axem;
haud multum terrae spatium restābat Eōae
ut tibi nox, tibi tōta diēs, tibi curreret aether,
omniaque errantēs stēllae Rōmāna vidērent.
sed retrō tua fāta tulit pār omnibus annīs
Ēmathiae fūnesta diēs. hāc lūce cruentā
effectum ut Latiōs nōn horreat India fascēs,
nec vetitōs errāre Dahās in moenia dūcat
Sarmaticumque premat succīnctus cōnsul arātrum,
quod semper saevās dēbet tibi Parthia poenās,
quod fugiēns cīvīle nefās reditūraque numquam
lībertās ultrā Tigrim Rhēnumque recessit
ac, totiēns nōbīs iugulō quaesīta, vagātur
Germānum Scythicumque bonum, nec respicit ultrā
Ausoniam — vellem populīs incognita nostrīs!
vulturis ut prīmum laevō fundāta volātū
Rōmulus īnfāmī complēvit moenia lūcō,
ūsque ad Thessalicās servīssēs, Rōma, ruīnās.
dē Brūtīs, Fortūna, queror. quid tempora lēgum
ēgimus aut annōs ā cōnsule nōmen habentīs?
fēlīcēs Ārabēs Mēdīque Eōaque tellūs,
quam sub perpetuīs tenuērunt fāta tyrannīs.
ex populīs quī rēgna ferunt sors ultima nostra est,
quōs servīre pudet. sunt nōbīs nūlla profectō
nūmina: cum caecō rapiantur saecula cāsū,
mentīmur rēgnāre Iovem. spectābit ab altō
aethere Thessalicās, teneat cum fulmina, caedēs?
scīlicet ipse petet Pholoēn, petet ignibus Oetēn
immeritaeque nemus Rhodopēs pīnūsque Mimantis,
Cassius hoc potius feriet caput? astra Thyestae
intulit et subitīs damnāvit noctibus Argos:
tot similīs frātrum gladiōs patrumque gerentī
Thessaliae dabit ille diem? mortālia nūllī
sunt cūrāta deō. clādis tamen huius habēmus
vindictam, quantam terrīs dare nūmina fās est:
bella parēs superīs facient cīvīlia dīvōs,
fulminibus mānēs radiīsque ōrnābit et astrīs
inque deum templīs iūrābit Rōma per umbrās.
ut rapidō cursū fātī suprēma morantem
cōnsūmpsēre locum, parvā tellūre dirēmptī,
quō sua pīla cadant aut quae sibi fāta minentur
inde manūs spectant. penitus quō nōscere possent
factūrī quae mōnstra forent, vīdēre parentēs
frontibus adversīs frāternaque comminus arma,
nec libuit mūtāre locum. tamen omnia torpor
pectora cōnstrīnxit, gelidusque in vīscera sanguis
percussā pietāte coit, tōtaeque cohortēs
pīla parāta diū tēnsīs tenuēre lacertīs.
dī tibi nōn mortem, quae cūnctīs poena parātur,
sed sēnsum post fāta tuae dent, Crāstine, mortī,
cuius torta manū commīsit lancea bellum
prīmaque Thessaliam Rōmānō sanguine tīnxit.
ō praeceps rabiēs! cum Caesar tēla tenēret,
inventa est prior ūlla manus? tum strīdulus āēr
ēlīsus lituīs conceptaque classica cornū,
tunc ausae dare signa tubae, tunc aethera tendit
extrēmīque fragor convexa irrumpit Olympī,
unde procul nūbēs, quō nūlla tonitrua dūrant.
excēpit resonīs clāmōrem vallibus Haemus
Pēliacīsque dedit rūrsus gemināre cavernīs,
Pindus agit fremitūs Pangaeaque saxa resultant
Oetaeaeque gemunt rūpēs, vōcēsque furōris
expāvēre suī tōtā tellūre relātās.
spargitur innumerum dīversīs missile vōtīs:
vulnera pars optat, pars terrae fīgere tēla
ac pūrās servāre manūs. rapit omnia cāsus
atque incerta facit quōs vult Fortūna nocentēs.
tunc et Ityraeī Mēdīque Ārabēsque solūtī,
arcū turba mināx, nusquam rēxēre sagittās,
sed petitur sōlus quī campīs imminet āēr;
inde cadunt mortēs. sceleris sed crīmine nūllō
externum maculant chalybem: stetit omne coāctum
circā pīla nefās. ferrō subtexitur aether
noxque super campōs tēlīs cōnserta pependit.
sed quota pars clādis iaculīs ferrōque volantī
exācta est! odiīs sōlus cīvīlibus ēnsis
sufficit et dextrās Rōmāna in vīscera dūcit.
Pompeiī dēnsīs aciēs stīpāta catervīs
iūnxerat in seriem nexīs umbōnibus arma,
vixque habitūra locum dextrās ac tēla movendī
cōnstiterat gladiōsque suōs compressa timēbat.
praecipitī cursū vēsānum Caesaris agmen
in dēnsōs agitur cuneōs, perque arma, per hostem
quaerit iter. quā torta gravēs lōrīca catēnās
oppōnit tūtōque latet sub tegmine pectus,
hāc quoque perventum est ad vīscera, totque per arma
extrēmum est quod quisque ferit. cīvīlia bella
ūna aciēs patitur, gerit altera; frīgidus inde
stat gladius, calet omne nocēns ā Caesare ferrum.
nec Fortūna diū rērum tot pondera vergēns
abstulit ingentīs fātō torrente ruīnās.
ut prīmum tōtō dīdūxit cornua campō
Pompeiānus eques bellīque per ultima fūdit,
sparsa per extrēmōs levis armātūra maniplōs
īnsequitur saevāsque manūs immittit in hostem.
illīc quaeque suō miscet gēns proelia tēlō,
Rōmānus cūnctīs petitur cruor: inde sagittae,
inde facēs et saxa volant spatiōque solūtae
āeris et calidō liquefactae pondere glandēs;
cum Caesar, metuēns nē frōns sibi prīma labāret
incursū, tenet oblīquās post signa cohortēs,
inque latus bellī, quā sē vagus hostis agēbat,
ēmittit subitum nōn mōtīs cornibus agmen.
immemorēs pugnae nūllōque pudōre timendī
praecipitēs fēcēre palam cīvīlia bella
nōn bene barbaricīs umquam commissa catervīs.
ut prīmum sonipēs trānsfīxus pectora ferrō
in caput effūsī calcāvit membra regentis,
omnis eques cessit campīs, glomerātaque nūbēs
in sua conversīs praeceps ruit agmina frēnīs.
perdidit inde modum caedēs, ac nūlla secūta est
pugna, sed hinc iugulīs, hinc ferrō bella geruntur;
nec valet haec aciēs tantum prōsternere quantum
inde perīre potest. utinam, Pharsālia, campīs
sufficiat cruor iste tuīs quem barbara fundunt
pectora; nōn aliō mūtentur sanguine fontēs;
hic numerus tōtōs tibi vestiat ossibus agrōs.
aut, sī Rōmānō complērī sanguine māvīs,
istīs parce, precor: vīvant Galataeque Syrīque,
Cappadocēs Gallīque extrēmīque orbis Hibērī,
Armeniī, Cilicēs, nam post cīvīlia bella
hic populus Rōmānus erit. semel ortus in omnīs
it timor, et fātīs datus est prō Caesare cursus.
ventum erat ad rōbur Magnī mediāsque catervās.
quod tōtōs errōre vagō perfūderat agrōs
cōnstitit hīc bellum, fortūnaque Caesaris haesit.
nōn illīc rēgum auxiliīs collēcta iuventūs
bella gerit ferrumque manūs mōvēre rogātae;
ille locus frātrēs habuit, locus ille parentīs.
hīc furor, hīc rabiēs, hīc sunt tua crīmina, Caesar.
hanc fuge, mēns, partem bellī tenebrīsque relinque,
nūllaque tantōrum discat mē vāte malōrum
quam multum bellīs liceat cīvīlibus aetās.
āh potius pereant lacrimae pereantque querēlae.
quidquid in hāc aciē gessistī, Rōma, tacēbō.
hīc Caesar, rabiēs populīs stimulusque furōrum,
nē quā parte suī pereat scelus, agmina circum
it vagus atque ignēs animīs flagrantibus addit.
īnspicit et gladiōs, quī tōtī sanguine mānent,
quī niteant prīmō tantum mucrōne cruentī,
quae pressō tremat ēnse manus, quis languida tēla,
quis contenta ferat, quis praestet bella iubentī,
quem pugnāre iuvet, quis vultum cīve perēmptō
mūtet. obit lātīs prōiecta cadāvera campīs;
vulnera multōrum tōtum fūsūra cruōrem
oppositā premit ipse manū. quācumque vagātur,
sanguineum velutī quatiēns Bellōna flagellum
Bistonas aut Māvors agitāns sī verbere saevō
Palladiā stimulet turbātōs aegide currūs,
nox ingēns scelerum est; caedēs oriuntur et īnstar
immēnsae vōcis gemitūs, et pondere lāpsī
pectoris arma sonant cōnfrāctīque ēnsibus ēnsēs.
ipse manū subicit gladiōs ac tēla ministrat
adversōsque iubet ferrō cōnfundere vultūs;
prōmovet ipse aciēs, impellit terga suōrum,
verbere conversae cessantīs excitat hastae.
in plēbem vetat īre manūs mōnstratque senātum:
scit cruor imperiī quī sit, quae vīscera rērum,
unde petat Rōmam, lībertās ultima mundī
quō steterit ferienda locō. permixta secundō
ōrdine nōbilitās venerandaque corpora ferrō
urguentur: caedunt Lepidōs caeduntque Metellōs
Corvīnōsque simul Torquātaque nōmina, rērum
saepe ducēs summōsque hominum tē, Magne, remōtō.
illīc plēbēiā contēctus casside vultūs
ignōtusque hostī quod ferrum, Brūte, tenēbās!
ō decus imperiī, spēs ō suprēma senātūs,
extrēmum tantī generis per saecula nōmen,
nē rue per mediōs nimium temerārius hostīs,
nec tibi fātālēs admōveris ante Philippōs,
Thessaliā peritūre tuā: nīl prōficis istīc
Caesaris intentus iugulō. nōndum attigit arcem,
iūris et hūmānī columen quō cūncta premuntur
ēgressus meruit fātīs tam nōbile lētum.
vīvat et, ut Brūtī prōcumbat victima, rēgnet.
hīc patriae perit omne decus: iacet aggere magnō
patricium campīs nōn mixtā plēbe cadāver.
mors tamen ēminuit clārōrum in strāge virōrum
pugnācis Domitī, quem clādēs fāta per omnīs
dūcēbant; nusquam Magnī fortūna sine illō
succubuit. vīctus totiēns ā Caesare salvā
lībertāte perit: tunc mīlle in vulnera laetus
lābitur ac veniā gaudet caruisse secundā.
vīderat in crassō versantem sanguine membra
Caesar, et increpitāns ‘iam Magnī dēseris arma,
successor Domitī; sine tē iam bella geruntur’
dīxerat. ast illī suffēcit pectora pulsāns
spīritus in vōcem morientiaque ōra resolvit:
‘nōn tē fūnestā scelerum mercēde potītum
sed dubium fātī, Caesar, generōque minōrem
aspiciēns Stygiās Magnō duce līber ad umbrās
et sēcūrus eō. tē saevō Mārte subāctum
Pompeiōque gravīs poenās nōbīsque datūrum,
cum moriar, spērāre licet.’ nōn plūra locūtum
vīta fugit, dēnsaeque oculōs pressēre tenebrae.
impendisse pudet lacrimās in fūnere mundī
mortibus innumerīs, ac singula fāta sequentem
quaerere lētiferum per cuius vīscera vulnus
exierit, quis fūsa solō vītālia calcet,
ōre quis adversō dēmissum faucibus ēnsem
expulerit moriēns animā; quis corruat ictus,
quis steterit dum membra cadunt; quī pectore tēla
trānsmittant aut quōs campīs affīxerit hasta;
quis cruor ēmissīs perrūperit āera vēnīs
inque hostis cadat arma suī; quis pectora frātris
caedat et, ut nōtum possit spoliāre cadāver,
abscīsum longē mittat caput, ōra parentis
quis laceret nimiāque probet spectantibus īrā
quem iugulat nōn esse patrem. mors nūlla querēlā
digna suā est, nūllōsque hominum lūgēre vacāmus.
nōn istās habuit pugnae Pharsālia partēs
quās aliae clādēs: illīc per fāta virōrum,
per populōs hīc Rōma perit; quod mīlitis illīc,
mors hīc gentis erat; sanguīs ibi flūxit Achaeus,
Ponticus, Assyrius; cūnctōs haerēre cruōrēs
Rōmānus campīsque vetat cōnsistere torrēns.
maius ab hāc aciē quam quod sua saecula ferrent
vulnus habent populī, plūs est quam vīta salūsque
quod perit: in tōtum mundī prōsternimur aevum,
vincitur hīs gladiīs omnis quae serviet aetās.
proxima quid subolēs aut quid meruēre nepōtēs
in rēgnum nāscī? pavidē num gessimus arma
tēximus aut iugulōs? aliēnī poena timōris
in nostrā cervīce sedet. post proelia nātīs
sī dominum, Fortūna, dabās, et bella dedissēs.
iam Magnus trānsīsse deōs Rōmānaque fāta
sēnserat īnfēlīx, tōtā vix clāde coāctus
fortūnam damnāre suam. stetit aggere campī,
ēminus unde omnīs sparsās per Thessala rūra
aspiceret clādēs quae bellō obstante latēbant.
tot tēlīs sua fāta petī, tot corpora fūsa
ac sē tam multō pereuntem sanguine vīdit.
nec, sīcut mōs est miserīs, trahere omnia sēcum
mersa iuvat gentēsque suae miscēre ruīnae.
ut Latiae post sē vīvat pars maxima turbae
sustinuit dignōs etiamnunc crēdere vōtīs
caelicolās vōvitque, suī sōlācia cāsūs:
‘parcite,’ ait ‘superī, cūnctās prōsternere gentēs.
stante potest mundō Rōmāque superstite Magnus
esse miser. sī plūra iuvant mea vulnera, coniūnx
est mihi, sunt nātī; dedimus tot pignora fātīs.
cīvīlīne parum est bellō, sī mēque meōsque
obruit? exiguae clādēs sumus orbe remōtō?
omnia quid lacerās? quid perdere cūncta labōrās?
iam nihil est, Fortūna, meum.’ sīc fātur et arma
signaque et afflīctās omnī iam parte catervās
circumit et revocat mātūra in fāta ruentīs
sēque negat tantī. nec dērat rōbur in ēnsēs
īre ducī iugulōque patī vel pectore lētum,
sed timuit, strātō mīles nē corpore Magnī
nōn fugeret, suprāque ducem prōcumberet orbis;
Caesaris aut oculīs voluit subdūcere mortem.
nēquīquam, īnfēlīx! socerō spectāre volentī
praestandum est ubicumque caput. sed tū quoque, coniūnx,
causa fugae vultūsque tuī, fātīsque negātum
parte absente morī. tum Magnum concitus aufert
ā bellō sonipēs nōn tergō tēla paventem
ingentīsque animōs extrēma in fāta ferentem.
nōn gemitus, nōn flētus erat, salvāque verendus
maiestāte dolor, quālem tē, Magne, decēbat
Rōmānīs praestāre malīs. nōn impare vultū
aspicis Ēmathiam: nec tē vīdēre superbum
prospera bellōrum nec frāctum adversa vidēbunt;
quamque fuit laetō per trēs īnfīda triumphōs
tam miserō Fortūna minor. iam pondere fātī
dēpositō sēcūrus abīs, nunc tempora laeta
respexisse vacat, spēs numquam implenda recessit,
quid fueris nunc scīre licet. fuge proelia dīra
ac testāre deōs nūllum quī perstet in armīs
iam tibi, Magne, morī. ceu flēbilis Āfrica damnīs
et ceu Munda nocēns Phariōque ā gurgite clādēs,
sīc et Thessalicae post tē pars maxima pugnae
nōn iam Pompeiī nōmen populāre per orbem
nec studium bellī, sed pār quod semper habēmus,
lībertās et Caesar, erit; tēque inde fugātō
ostendit moriēns sibi sē pugnāsse senātus.
nōnne iuvat pulsum bellīs cessisse nec istud
perspectāsse nefās? spūmantēs caede catervās
respice, turbātōs incursū sanguinis amnēs,
et socerī miserēre tuī. quō pectore Rōmam
intrābit factus campīs fēlīcior istīs?
quidquid in ignōtīs sōlus regiōnibus exul,
quidquid sub Phariō positus patiēre tyrannō,
crēde deīs, longō fātōrum crēde favōrī,
vincere peius erat. prohibē lāmenta sonāre,
flēre vetā populōs, lacrimās lūctūsque remitte.
tam mala Pompeiī quam prospera mundus adōret.
aspice sēcūrus vultū nōn supplice rēgēs,
aspice possessās urbēs dōnātaque rēgna,
Aegypton Libyamque, et terrās ēlige mortī.
vīdit prīma tuae testis Lārīsa ruīnae
nōbile nec vīctum fātīs caput. omnibus illa
cīvibus effūdit tōtās per moenia vīrēs
obvia ceu laetō: prōmittunt mūnera flentēs,
pandunt templa, domōs, sociōs sē clādibus optant.
scīlicet immēnsō superest ex nōmine multum,
tēque minor sōlō cūnctās impellere gentēs
rūrsus in arma potes rūrsusque in fāta redīre.
sed ‘quid opus vīctō populīs aut urbibus?’ inquit,
‘victōrī praestāte fidem.’ tū, Caesar, in altō
caedis adhūc cumulō patriae per vīscera vādis,
at tibi iam populōs dōnat gener. āvehit inde
Pompeium sonipēs; gemitūs lacrimaeque sequuntur
plūrimaque in saevōs populī convīcia dīvōs.
nunc tibi vēra fidēs quaesītī, Magne, favōris
contigit ac frūctus: fēlīx sē nescit amārī.
Caesar, ut Hesperiō vīdit satis arva natāre
sanguine, parcendum ferrō manibusque suōrum
iam ratus, ut vīlēs animās peritūraque frūstrā
agmina permīsit vītae. sed, castra fugātōs
nē revocent pellatque quiēs nocturna pavōrem,
prōtinus hostīlī statuit succēdere vāllō,
dum fortūna calet, dum cōnficit omnia terror,
nōn veritus grave nē fessīs aut Mārte subāctīs
hoc foret imperium. nōn magnō hortāmine mīles
in praedam dūcendus erat: ‘victōria nōbīs
plēna, virī,’ dīxit, ‘superest prō sanguine mercēs,
quam mōnstrāre meum est; neque enim ‘dōnāre’ vocābō
quod sibi quisque dabit. cūnctīs, ēn, plēna metallīs
castra patent; raptum Hesperiīs ē gentibus aurum
hīc iacet Ēōāsque premunt tentōria gāzās.
tot rēgum fortūna simul Magnīque coācta
exspectat dominōs. properā praecēdere, mīles,
quōs sequeris; quāscumque tuās Pharsālia fēcit
ā vīctīs rapiuntur opēs.’ nec plūra locūtus
impulit āmentēs aurīque cupīdine caecōs
īre super gladiōs suprāque cadāvera patrum
et caesōs calcāre ducēs. quae fossa, quis agger
sustineat pretium bellī scelerumque petentīs?
scīre ruunt quantā fuerint mercēde nocentēs.
invēnēre quidem spoliātō plūrima mundō
bellōrum in sūmptūs congestae pondera massae,
sed nōn implēbit cupientīs omnia mentēs
quidquid fōdit Hibēr, quidquid Tagus expulit aurī,
quod lēgit dīves summīs Arimaspus harēnīs;
ut rapiant, parvō scelus hoc vēnīsse putābunt.
cum sibi Tarpeiās victor dēsponderit arcēs,
cum spē Rōmānae prōmīserit omnia praedae,
dēcipitur quod castra rapit. capit impia plēbes
caespite patriciō somnōs, strātumque cubīle
rēgibus īnfandus mīles premit, inque parentum
inque torīs frātrum posuērunt membra nocentēs.
quōs agitat vēsāna quiēs, somnīque furentēs
Thessalicam miserīs versant in pectore pugnam.
invigilat cūnctīs saevum scelus, armaque tōtā
mente agitant, capulōque manūs absente moventur.
ingemuisse putem campōs, terramque nocentem
īnspīrāsse animās, īnfectumque āera tōtum
mānibus et superam Stygiā formīdine noctem.
exigit ā meritīs trīstēs victōria poenās,
sībilaque et flammās īnfert sopor. umbra perēmptī
cīvis adest, sua quemque premit terrōris imāgō:
ille senum vultūs, iuvenum videt ille figūrās,
hunc agitant tōtīs frāterna cadāvera somnīs,
pectore in hōc pater est — omnēs in Caesare mānēs.
haud aliōs nōndum Scythicā pūrgātus in ārā
Eumenidum vīdit vultūs Pelopēus Orestēs,
nec magis attonitōs animī sēnsēre tumultūs
cum fureret Penthēus aut cum dēsīsset Agāvē.
hunc omnēs gladiī quōs aut Pharsālia vīdit
aut ultrīx vīsūra diēs stringente senātū
illā nocte premunt, hunc īnfera mōnstra flagellant.
et quantum poenae miserō mēns cōnscia dōnat,
quod Styga, quod mānēs ingestaque Tartara somnīs
Pompeiō vīvente videt! tamen omnia passō,
postquam clāra diēs Pharsālica damna retēxit,
nūlla locī faciēs revocat fērālibus arvīs
haerentīs oculōs. cernit prōpulsa cruōre
flūmina et excelsōs cumulīs aequantia collēs
corpora, sīdentīs in tābem spectat acervōs
et Magnī numerat populōs, epulīsque parātur
ille locus, vultūs ex quō faciēsque iacentum
agnōscat. iuvat Ēmathiam nōn cernere terram
et lūstrāre oculīs campōs sub clāde latentēs.
Fortūnam superōsque suōs in sanguine cernit.
ac, nē laeta furēns scelerum spectācula perdat,
invidet igne rogī miserīs, caelōque nocentī
ingerit Ēmathiam. nōn illum Poenus humātor
cōnsulis et Libycā succēnsae lampade Cannae
compellunt hominum rītūs ut servet in hoste,
sed meminit nōndum satiātā caedibus īrā
cīvēs esse suōs. petimus nōn singula busta
discrētōsque rogōs; ūnum dā gentibus ignem,
nōn interpositīs ūrantur corpora flammīs.
aut, generī sī poena iuvat, nemus exstrue Pindī,
ērige congestās Oetaeō rōbore silvās,
Thessalicam videat Pompeius ab aequore flammam.
nīl agis hāc īrā. tābēsne cadāvera solvat
an rogus, haud rēfert: placidō nātūra receptat
cūncta sinū, fīnemque suī sibi corpora dēbent.
hōs, Caesar, populōs sī nunc nōn usserit ignis,
ūret cum terrīs, ūret cum gurgite pontī.
commūnis mundō superest rogus ossibus astra
mixtūrus. quōcumque tuam Fortūna vocābit,
hae quoque sunt animae. nōn altius ībis in aurās,
nōn meliōre locō Stygiā sub nocte iacēbis:
lībera Fortūnae mors est. capit omnia tellūs
quae genuit, caelō tegitur quī nōn habet urnam.
tū, cui dant poenās inhumātō fūnere gentēs,
quid fugis hanc clādem? quid olentīs dēseris agrōs?
hās trahe, Caesar, aquās, hōc, sī potes, ūtere caelō.
sed tibi tābentēs populī Pharsālica rūra
ēripiunt campōsque tenent victōre fugātō.
nōn sōlum Haemoniī fūnesta ad pābula bellī,
Bistoniī vēnēre lupī tābemque cruentae
caedis odōrātī Pholoēn līquēre leōnēs;
tunc ursae latebrās, obscēnī tēcta domōsque
dēseruēre canēs, et quidquid nāre sagācī
āera nōn sānum mōtumque cadāvere sentit.
iamque diū volucrēs cīvīlia castra secūtae
conveniunt. vōs, quae Nīlō mūtāre solētis
Thrēiciās hiemēs, ad mollem sērius Austrum
īstis, avēs. numquam tantō sē vulture caelum
induit aut plūrēs pressērunt āera pinnae.
omne nemus mīsit volucrēs omnisque cruentā
ālite sanguineīs stillāvit rōribus arbor.
saepe super vultūs victōris et impia signa
aut cruor aut altō dēflūxit ab aethere tābēs
membraque dēiēcit iam lassīs unguibus āles.
sīc quoque nōn omnis populus pervēnit ad ossa
inque ferās discerptus abit: nōn intima cūrant
vīscera nec tōtās avidae sorbēre medullās,
dēgustant artūs. Latiae pars maxima turbae
fastīdīta iacet, quam sōl nimbīque diēsque
longior Ēmathiīs resolūtam miscuit arvīs.
Thessalia, īnfēlīx, quō tantum crīmine, tellūs,
laesistī superōs ut tē tot mortibus ūnam,
tot scelerum fātīs premerent? quod sufficit aevum
immemor ut dōnet bellī tibi damna vetustās?
quae seges īnfectā surget nōn dēcolor herbā?
quō nōn Rōmānōs violābis vomere mānēs?
ante novae venient aciēs, scelerīque secundō
praestābis nōndum siccōs hōc sanguine campōs.
omnia maiōrum vertāmus busta licēbit,
et stantīs tumulōs et quī rādīce vetustā
effūdēre suās vīctīs compāgibus urnās;
plūs cinerum Haemoniae sulcīs tellūris arātur
plūraque rūricolīs feriuntur dentibus ossa.
nūllus ab Ēmathiō religāsset lītore fūnem
nāvita, nec terram quisquam mōvisset arātor,
Rōmānī bustum populī, fugerentque colōnī
umbrārum campōs, gregibus dūmēta carērent,
nūllusque audēret pecorī permittere pāstor
vellere surgentem dē nostrīs ossibus herbam,
ac, velut impatiēns hominum vel sōlis inīquī
līmite vel glaciē, nūda atque ignōta iacērēs,
sī nōn prīma nefās bellī sed sōla tulissēs.
ō superī, liceat terrās ōdisse nocentīs.
quid tōtum premitis, quid tōtum absolvitis orbem?
Hesperiae clādēs et flēbilis unda Pachȳnī
et Mutina et Leucas pūrōs fēcēre Philippōs.