PROLOGUS    TRUCULENTUS

TR perparvam partem postulat Plautus locī

dē vostrīs magnīs atque amoenīs moenibus,

Athēnās quō sine architectīs cōnferat.

quid nunc? datūrīn estis an nōn? annuont.

mīror quid dē urbe mē ablātūrum sine morā;

quid sī dē vostrō quippiam ōrem? abnuont.

eu hercle! in vōbīs resident mōrēs prīstinī,

ad dēnegandum ut celerī linguā ūtāminī.

sed hoc agamus quoiā hūc ventum est grātiā.

Athēnīs trāvehō, ita ut hoc est, prōscaenium

tantisper dum trānsigimus hanc cōmoediam.

hīc habitat mulier, nōmen quoi est Phronēsium.

haec huius saeclī mōrēs in sē possidet:

numquam ab amātōre postulat id quod datum est,

sed relicuom dat operam nē sit relicuom,

poscendō atque auferendō, ut mōs est mulierum.

nam omnēs id faciunt, quom sē amārī intellegunt.

ea sē peperisse puerum simulat mīlitī,

quō citius rem ab eō avorrat cum pulvisculō.

quid multa? * * * †stuic superet muliere†

†hiscum anima ad eum habenti erce teritur†

* * *

1    DINIARCHUS

DI nōn omnis aetās ad perdiscendum sat est

amantī, dum id perdiscat, quot pereat modīs;

neque eam ratiōnem eapse umquam ēducet Venus,

quam penes amantum summa summārum redit,

quot amāns exemplīs lūdificētur, quot modīs

pereat quotque exōrētur exōrābulīs —

quot illīc blanditiae, quot illīc īrācundiae

sunt, quot supplicia danda, dī vostram fidem, hui!

quid periūrandum est etiam, praeter mūnera:

prīmumdum mercēs annua, is prīmus bolu’ est,

ob eam trēs noctēs dantur; intereā locī

aut aera aut vīnum aut oleum aut trīticum.

temptat benignusne an bonae frūgī siēs.

quasi in piscīnam rēte quī iaculum parat,

quandō abiit rēte pessum, addūcit līneam;

sī inierit rēte piscis, nē effugiat cavet;

dum hūc dum illūc rēte vortit, impedit

piscīs ūsque adeō dōnicum ēdūxit forās.

itidem est amātor: sī quod ōrātur dedit

atque est benignus potius quam frūgī bonae,

adduntur noctēs; interim ille hāmum vorat.

sī semel amōris pōculum accēpit merī

eaque intrā pectus sē penetrāvit pōtiō,

extemplō et ipsus periit et rēs et fidēs.

sī īrātum scortum forte est amātōrī suō,

bis perit amātor, ab rē atque ab animō simul;

sīn alter alterī propitiu’ est, itidem perit:

sī rārās noctēs dūcit, ab animō perit;

sīn incrēbrāvit, ipsus gaudet, rēs perit.

[ita agitur tēcum in aedibus lēnōniīs]

priu’ quam ūnum dēderis, centum quae poscat parat:

aut periit aurum aut cōnscissa pallula est

aut ēmpta ancilla aut aliquod vāsum argenteum

aut vāsum ahēnum antiquom aut lēctus sculptilis

aut armāriola Graeca, aut — aliquid semper est

quod praestet dēbeatque amāns scortō suō.

atque haec cēlāmus nōs clam magnā industriā,

quom rem fidemque nōsque nōsmet perdimus,

nē quī parentēs neu cognātī sentiant;

quōs quom cēlāmus sī faximus cōnsciōs,

quī nostrae aetātī tempestīvō temperent,

unde anteparta dēmus postpartōribus,

faxim lēnōnum nec scortōrum plūs siet

et minu’ damnōsōrum hominum quam nunc sunt siet.

nam nunc lēnōnum et scortōrum plūs est ferē

quam ōlim muscārum est quom calētur maxumē.

nam nusquam alibī sī sunt, circum argentāriās

scorta et lēnōnēs quī assident cottīdiē,

ea nimia est ratiō; quippe quī certō sciō

ferē plūs scortōrum esse iam quam ponderum.

quōs equidem quam ad rem dīcam in argentāriīs

referre habēre, nisi prō tabulīs, nesciō,

ubi aera perscrībantur ūsūrāria —

accepta dīcō, expēnsa nē quī cēnseat.

postrēmō id magnō in populō multīs hominibus,

rē placidā atque ōtiōsā, victīs hostibus:

amāre oportet omnīs quī quod dent habent.

nam mihi haec meretrīx quae hīc habet, Phronēsium,

suom nōmen omne ex pectore ēmōvit meō;

[Φρονῆσιν, nam φρόνησις est sapientia]

nam mē fuisse huic fateor summum atque intumum,

quod amantis multō pessumum est pecūniae;

eadem postquam alium repperit quī plūs daret,

damnōsiōrem meō exinde immōvit locō,

quem antehāc odiōsum sibi esse memorābat mala,

Babylōniēnsem mīlitem. is nunc dīcitur

ventūrus peregrē. eō nunc commenta est dolum:

peperisse simulat sēsē, ut mē extrūdat forās;

atque ut cum solō pergraecētur mīlite,

eum esse simulat mīlitem puerō patrem.

eō istī suppositum puerum opīnor pessumae.

mihi verba rētur dare sē? an mē cēnsuit

cēlāre sē potesse, gravida sī foret?

nam ego Lemnō adveniō Athēnās nūdiustertius,

lēgātus quō hinc cum pūblicō imperiō fuī.

sed haec quidem eius Astaphium est ancillula;

cum eā quoque etiam mihi fuit commercium.

2    ASTAPHIUM · DINIARCHUS

AS ad forēs auscultāte atque asservāte aedīs,

nē quis adventor gravior ābītat quam adveniat,

neu quī manūs attulerit sterilīs intrō ad nōs

gravidās forās exportet. nōvī ego hominum mōrēs.

ita nunc adulēscentēs morātī sunt: quīnī aut

senī adveniunt ad scorta congerrōnēs,

cōnsulta sunt cōnsilia. quandō intrō advēnērunt,

ūnus eōrum aliquī ōsculum amīcae ūsque oggerit, dum illī agant cēterī cleptae;

sīn vident quempiam sē asservāre, oblūdiant quī cūstōdem oblectent

per ioculum et lūdum; dē nostrō saepe edunt; quod fartōrēs faciunt.

fit pol hoc, et pars spectātōrum scītis pol haec vōs mē hau mentīrī.

ibi est ībus pugnae et virtūtī dē praedonibu’ praedam capere.

at ēcastor nōs rūrsum lepidē referimu’ grātiam furibu’ nostrīs,

nam ipsī vident quom eōrum aggerimus bona atque etiam ultrō ipsī aggerunt ad nōs.

DI mē illīs quidem haec verberat verbīs,

nam ego hūc bona mea dēgessī.

AS commeminī, iam pol ego eumpse ad nōs, sī domī erit, mēcum addūcam.

DI heus! manēdum, Astaphium, priu’ quam abīs.

AS quī revocat? DI sciēs, respice hūc. AS quis est?

DI vōbīs quī multa bona esse volt. AS datō,

sī esse vīs. DI faxō erunt. respice hūc modo. AS ōh!

ēnicās mē miseram, quisquis es.

DI pessuma, manē.

AS optume, odiō es.

Dīniarchusne illic est? atque is est.

DI salva sīs. AS et tū.

DI fer contrā manum et pariter gradere.

AS tuīs serviō atque audiēns sum imperiīs.

DI quid agis? AS valeō et validum teneō.

peregrē quoniam advenīs, cēna dētur.

DI bene dīcis benignēque vocās, Astaphium. AS amābō,

sine mē īre era quō iussit. DI eās. sed quid ais? AS quid vīs?

DI dīc quō iter inceptās; quis est? quem arcessīs? AS Archilīnem

opstetrīcem. DI mala tū fēmina es, olēs unde es disciplīnam.

manufēstō mendācī, mala, teneō tē. AS quid iam, amābō?

DI quia tē adductūram hūc dīxerās eumpse, nōn eampse;

nunc mulier facta est iam ex virō. mala es praestrigiātrīx.

sed tandem ēloquere, quis is homō est, Astaphium? novos amātor?

AS nimis ōtiōsum tē arbitror hominem esse. DI quī arbitrāre?

AS quia tuō vestīmentō et cibō aliēnīs rēbus cūrās.

DI vōs mihi dedistis ōtium. AS quī, amābō? DI ego expedībō:

rem perdidī apud vōs, vōs meum negōtium apstulistis;

sī rem servāssem, fuit ubi negōtiōsus essem.

AS an tū tē Veneris pūblicum aut Amōris aliā lēge

habēre posse postulās quīn ōtiōsus fīās?

DI illa, haud ego, habuit pūblicum: pervorsē interpretāris;

nam advorsum lēgem meam ob meam scrīptūram pecudem cēpit.

AS plērīque idem quod tū facīs faciunt reī male gerentēs:

ubi nōn est scrīptūram unde dent, incūsant pūblicānōs.

DI male vortit rēs pecuāria mihi apud vōs: nunc vicissim

volō habēre arātiunculam prō cōpiā hīc apud vōs.

AS nōn arvos hic, sed pāscuo’ est ager: sī arātiōnēs

habitūris, quī arārī solent, ad puerōs īre meliu’ est.

hunc nōs habēmus pūblicum, illī aliī sunt pūblicānī.

DI utrōsque pergnōvī probē. AS em istōc pol tū otiosu’ es,

quom et illīc et hīc pervorsus es. sed utrīscum rem esse māvīs?

DI procāciōrēs esti’ vōs, sed illī periūriōsī;

illīs perit quicquid datur neque ipsīs appāret quicquam;

vōs saltem sīquid quaeritis ēbibitis et comēstis.

postrēmō illī sunt improbī, vōs nēquam et glōriōsae.

AS male quae in nōs dīcis, ea omnia tibi dīcis, Dīniarche,

et nostram et illōrum vicem. DI quī istuc? AS ratiōnem dīcam:

quia quī alterum incūsat probrī, sumpse ēnitēre oportet.

tū ā nōbīs sapiēns nihil habēs, nōs nēquam aps tēd habēmus.

DI ō Astaphium, haud istōc modō solita es mē ante appellāre,

sed blandē, quom illuc quod apud vōs nunc est apud mēd habēbam.

AS dum vīvit, hominem nōverīs; ubi mortuo’ est, quiēscat:

tē dum vīvēbās nōveram. DI an mē mortuom arbitrāre?

AS quī potis, amābō, plānius? quī antehāc amātor summus

habitu’ es, nunc ad amīcam venīs querimōniās referre.

DI vostrā hercle factum iniūriā, quae properāvistis ōlim:

rapere ōtiōsē oportuit, diū ut essem incolumis vōbīs.

AS amātor simile est oppidī hostīlis. DI quō argūmentō?

AS quam prīmum expugnārī potis, tam id optumum est amīcae.

DI ego fateor, sed longē aliter est amīcus atque amātor:

certē hercle quam veterrumus hominī optumu’ est amīcus.

AS sī vīvit. DI nōn hercle occīdī, sunt mī etiam fundī et aedēs.

AS quōr, opsecrō, ergō ante ōstium prō ignōtō aliēnōque astās?

ī intrō, haud aliēnus tū quidem es, nam ēcastor nēminem hodiē

mage amat corde atque animō suō, sī quidem habēs fundum atque aedīs.

DI in melle sunt linguae sitae vostrae atque ōrātiōnēs,

facta atque corda in felle sunt sita atque acerbō acētō;

eō dicta linguā dulcia dati’, corde amāra facitis.

[ AS amantēs sīquī nōn danunt — nōn didicī fābulārī.

DI †amantis sī cui quod dabō nōn est† — nōn didicī fābulārī]

AS nōn istaec, mea benignitās, decuit tē fābulārī,

sed istōs quī cum geniīs suīs belligerant parcepromī.

DI mala es atque eadem quae solēs illecebra. AS ut exspectātus

peregrē advēnistī! quam, opsecrō, cupiēbat tē era vidēre!

DI quid tandem? AS tē ūnum ex omnibus amat. DI eugae! fundī et aedēs,

per tempus subvēnisti’. sed quid ais, Astaphium? AS quid vīs?

DI estne intus nunc Phronēsium? AS utut aliīs, tibi quidem intus.

DI valetne? AS immō edepol meliu’ iam fore spērō, ubi tē vidēbit.

DI hoc nōbīs vitium maxumum est: quom amāmus tum perīmus.

sī illud quod volumus dīcitur, palam quom mentiuntur,

vērum esse īnscītī crēdimus, nē ut iūstā ūtāmur īrā.

AS heia! haud ita est rēs. DI ain tū eam mē amāre? AS immō ūnicē ūnum.

DI peperisse audīvī. AS āh, opsecrō, tacē, Dīniarche! DI quid iam?

AS horrēscō misera, mentiō quotiēns fit partiōnis,

ita paene nūlla tibi fuit Phronēsium. ī intrō, amābō,

vīse illam. — atque opperīminō. iam exībit, nam lavābat.

DI quid ais tū? quae numquam fuit praegnās, quī parere potuit?

nam equidem illī uterum, quod sciam, numquam extumēre sēnsī.

AS cēlābat metuēbatque tē, nē tū sibi persuādērēs

ut abortiōnī operam daret puerumque ut ēnicāret.

DI tum pol istīc est puerō pater Babylōniēnsis mīles,

quoius nunc ista adventum expetit. AS immō ab eō ut nūntiātum est,

iam hīc adfutūrum aiunt eum. nōndum advēnisse mīror.

DI ībō igitur intrō? AS quippinī? tam audācter quam domum ad tē;

nam tū quidem edepol noster es etiamnunc, Dīniarche.

DI quam mox tē hūc recipis? AS iam hīc erō: prope est profecta quō sum.

DI redī vērō āctūtum; ego interim hīc apud vōs opperibor.

3    ASTAPHIUM

hahahae! requiēvī,

quia intrō abit odium meum.

tandem sōla sum. nunc quidem meō arbitrātū

loquar līberē quae volam et quae lubēbit.

huic hominī amantī mea era apud nōs nēniam dīxit domī,

nam fundī et aedēs obligātae sunt ob amōris praedium.

vērum apud hunc mea era sua cōnsilia summa ēloquitur libērē,

magi’que adeō eī cōnsiliārius hic amicu’ est quam auxiliārius.

dum fuit, dedit. nunc nihil habet: quod habēbat nōs habēmus,

iste id habet quod nōs habuimus. hūmānum facinus factum est.

āctūtum fortūnae solent mūtārī, varia vīta est.

nōs dīvitem istum meminimus atque iste pauperēs nōs:

vortērunt sēsē memoriae; stultus sit quī id mīrētur.

sī eget, necesse est nōs patī. amāvit, aequom eī factum est;

piāculum est miserēre nōs hominum reī male gerentum.

[bonīs esse oportet dentibus lēnam probam, ar-

rīdēre ut quisque veniat blandēque alloquī,

male corde cōnsultāre, bene linguā loquī.]

meretrīcem similem sentis esse condecet,

quemquem hominem attigerit, profectō eī aut malum aut damnum dare.

numquam amātōris meretrīcem oportet causam nōscere;

quīn, ubi nīl det, prō īnfrequente eum mittat mīlitiā domum.

neque umquam erit probu’ quisquam amātor nisi quī reī inimicu’ est suae.

nūgae sunt nisi, modo quom dederit, dare iam lubeat dēnuō;

is amātur hīc apud nōs quī quod dedit, id oblītu’ est datum.

probus est amātor quī relictīs rēbus rem perdit suam.

dum habeat, tum amet; ubi nīl habeat, alium quaestum coepiat.

aequō animō, ipse sī nīl habeat, aliīs quī habent det locum.

at nōs male agere praedicant virī solēre sēcum

nōsque esse avārās. quī sumus? quid est quod male agimus tandem?

nam ēcastor numquam sati’ dedit suae quisquam amīcae amātor,

neque pol nōs satis accēpimus neque umquam ūlla sati’ poposcit.

nam quandō sterilis est amātor ab datīs,

sī negat sē habēre quod det, sōlī crēdimus,

nec satis accipimus, sati’ quom quod det nōn habet.

semper datōrēs novōs oportet quaerere

quī dē thēsaurīs integrīs dēmus danunt,

velut hic agrestis est adulēscēns quī hīc habet:

nimi’ pol mortālis lepidus nimi’que probu’ dator.

[sed is clam patrem etiam hāc nocte illāc per hortum

transilvit ad nōs. eum volō convenīre.]

sed est huic ūnus servos violentissumus,

quī ubi quamque nostrārum videt prope hāsce aedīs aggredīrī,

item ut dē frūmentō ānserēs clāmōre apsterret, abigit,

ita est agrestis. sed forēs, quicquid est futūrum, feriam.

ecquis huic tūtēlam iānuae gerit? ecquis intus exit?

4    TRUCLUENTUS · ASTAPHIUM

TR quis illīc est quī tam protervē nostrās aedīs arietat?

AS ego sum, respice ad mē. TR quid “ego”? AS nōnne “ego” videor tibi?

TR quid tibi ad hāsce accessiō aedīs est prope aut pultātiō?

AS salvē. TR sat mihi est tuae salūtis. nīl moror, nōn salveō,

aegrōtāre mālim quam esse tuā salūte sānior.

sed volō scīre, quid dēbētur hīc tibi nostrae domī?

AS comprime sīs eiram. TR eram quidem hercle tū, quae solita es, comprime,

impudēns, quae per rīdiculum rūsticō suādēs stuprum.

AS “eiram” dīxī: ut excēpistī, dēmpsistī ūnam litteram.

nimi’ quidem hic truculentu’ est. TR pergin male loquī, mulier, mihi?

AS quid ego male dīcō? TR quia enim mē truncum lentum nōminās.

nunc adeō, nisi abīs āctūtum, aut dīcis quid quaerās cito,

iam hercle ego hīc tē, mulier, quasi sūs catulōs pedibus prōteram.

AS rūs merum hoc quidem est. TR pudendum est vērō clūrīnum pecus.

advēnistī hūc tē ostentātum cum exōrnātīs ossibus,

quia tibi suāsō īnfēcistī propudiōsa pallulam?

an eō bella es, quia accēpistī armillās aēneās?

AS nunc placēs, quom mī inclēmenter dīcis. TR quid hoc quod tē rogō?

mancupium quī accipiās, gestās tēcum aēnōs ānulōs?

pignus dā nī ligneae haec sint quās habēs Victōriās.

AS nē attigās mē. TR egon tē tangam? ita mē amābit sarculum,

ut ego mē rūrī amplexārī māvelim patulam bovem

cumque eā noctem in strāmentīs pernoctāre perpetim

quam tuās centum cēnātās noctēs mihi dōnō darī.

rūs tū mī opprobrās? ut nāncta es hominem quem pudeat probrī!

sed quid apud nostrās negōtī, mulier, est aedīs tibi?

quid tū hūc occursās, in urbem quotiēnsquomque advenīmus?

AS mulierēs volō convenīre vostrās. TR quās tū mulierēs

mihi narrās, ubi musca nūlla fēmina est in aedibus?

AS nūllan istīc mulier habitat? TR rūs, inquam, abiērunt. abī.

AS quid clāmās, īnsāne? TR abīre hinc nī properās grandī gradū,

iam hercle ego istōs fictōs, compositōs, crīspōs cincinnōs tuōs,

unguentātōs ūsque ex cerebrō ēvellam. AS quānam grātiā?

TR quia ad forēs nostrās unguentīs ūncta es ausa accēdere

quiaque bucculās tam bellē purpurissātās habēs.

AS ērubuī mēcastor misera propter clāmōrem tuom.

TR itane? ērubuistī? quasi vērō corporī relīquerīs

tuō potestātem colōris ūllī capiendī, mala!

buccās rubrīcā, crētā omne corpus intinxtī tibi.

pessumae estis. AS quid est quod vōbīs pessumae haec male fēcerint?

TR sciō ego plūs quam tū arbitrāre scīre mē. AS quid id opsecrō est

quod sciās? TR erīlis noster fīlius apud vōs Strabax

ut pereat, ut eum illiciātis in malam fraudem et probrum.

AS sānus sī videāre, dīcam “dīcis contumēliam.”

nēmō homō hīc solet perīre apud nōs: rēs perdunt suās;

ubi rēs perdidēre, abīre hinc sī volunt salvīs licet.

ego istunc nōn nōvī adulēscentem vostrum. TR vērōn sēriō?

quid māceria illa ait in hortō quae est, quae in noctēs singulās

latere fit minor, quā is ad vōs damnī permēnsu’ est viam?

AS nihil mīrum — vetus est māceria — laterēs sī veterēs ruont.

TR ain tū vērō veterēs laterēs ruere? numquam edepol mihi

quisquam homō mortālis posthāc duārum rērum crēduit,

nī ego erō maiōrī vostra facta dēnārrāverō.

AS estne item violentus ut tū? TR nōn enim ill’ meretrīculīs

mūnerandīs rem coēgit, vērum parsimōniā

dūritiāque; quae nunc ad vōs clam exportātur, pessumae.

eam vōs ēstis, exunguiminī, ēbibitis. egone haec mussitem?

iam quidem hercle ībō ad forum atque haec facta narrābō senī;

neque istuc insegestī tergō cōget exāmen malī.

AS sī ēcastor hic homō sināpī victitet, nōn cēnseam

tam esse trīstem posse. at pol erō benevolēns vīsu’ est suō.

vērum ego illum, quamquam violentu’ est, spērō immūtārī potis

blandīmentīs, hortāmentīs, cēterīs meretrīciīs;

vīdī equom ex indomitō domitum fierī atque aliās bēluās.

nunc ad eram revidēbō. — sed eccum odium prōgredītur meum.

trīstis exit: hau convenit etiam hic dum Phronēsium.

5    DINIARCHUS · ASTAPHIUM

DI piscīs ego crēdō, quī ūsque dum vīvont lavant,

minu’ diū lavāre quam haec lavat Phronēsium.

sī proinde amentur, mulierēs diū quam lavant,

omnēs amantēs balneātōrēs sient.

AS nōn quīs parumper dūrāre opperīrier?

DI quīn hercle lassus iam sum dūrandō miser;

mihi quoque prae lassitūdine opus est ut lavem.

sed opsecrō hercle, Astaphium, ī intrō ac nūntiā

mē adesse, ut properet suādē, iam ut sati’ lāverit.

AS licet. DI audīn etiam? AS quid vīs? DI dī mē perduint

quī tē revocāvī! nōn tibi dīcēbam “ī” modo?

AS quid iam revocābās, improbē nihilīque homō?

tūtē tibi mīlle passum peperistī morae.

DI sed quid haec hīc autem tam diū ante aedīs stetit?

nescioquem praestōlāta est; crēdō, mīlitem.

illum student iam; quasi volturiī, trīduō

priu’ praedīvīnant quō diē ēsūrī sient;

illum inhiant omnēs, illī est animus omnibus.

mē nēmō magi’ respiciet, ubi is hūc vēnerit,

quasi abhinc ducentōs annōs fuerim mortuos.

ut rem servāre suāve est! vae miserō mihi!

post factum flector, quī antepartum perdidī.

vērum nunc sī qua mī optigerit hērēditās

magna atque lūculenta, nunc postquam sciō

dulce atque amārum quid sit ex pecūniā,

ita ego illam edepol servem itaque parcē victitem

ut nūlla faxim cis diēs paucōs siet:

ego istōs quī nunc mē culpant cōnfūtāverim.

sed aestuōsās sentiō aperīrī forēs,

quae opsorbent quicquid vēnit intrā pessulōs.

6    PHRONESIUM · DINIARCHUS

PH num tibi nam, amābō, iānua est mordāx mea,

quō intrō īre metuās, mea voluptās? DI vēr vidē:

ut tōta flōret, ut olet, ut nitidē nitet!

PH quid tam inficetu’ es Lemnō adveniēns quī tuae

nōn dēs amīcae, Dīniarche, sāvium?

DI vah! vāpulō hercle ego nunc atque adeō male.

PH quō tē āvortīstī? DI salvā sīs, Phronēsium.

PH salvē. hīcine hodiē cēnās, salvos quom advenīs?

DI prōmīsī. PH ubi cēnābis? DI ubi tū iusserīs.

PH hīc mē lubente faciēs. DI edepol mē magis.

nemp’ tū eris hodiē mēcum, mea Phronēsium?

PH velim, sī fierī possit. DI cedo soleās mihi,

properāte, auferte mēnsam, PH amābō, sānun es?

DI nōn edepol bibere possum iam, ita animō male est.

PH manē, aliquid fīet, nē abī. DI āh! aspersistī aquam,

iam rediit animus. dēme soleās, cedo bibam.

PH īdem es mēcastor quī solēs. sed dīc mihi,

benene ambulātum est? DI hūc quidem hercle ad tē bene.

quia tuī videndī cōpia est. PH complectere.

DI lubēns. heia! hoc est melle dulcī dulcius.

hōc tuīs fortūnīs, Iuppiter, praestant meae.

PH dān sāvium? DI immō vel decem. PH em istōc pauper es:

plūs pollicēre quam ego aps tē poscō aut postulō.

DI utinam ā prīncipiō reī item repersīssēs meae

ut nunc repercīs sāviīs. PH sī quid tibi

compendī facere possim, factum edepol velim.

DI iam lauta es? PH iam pol mihi quidem atque oculīs meīs.

num tibi sordēre videor? DI nōn pol mihi quidem;

vērum tempestās quondam, dum vīxī, fuit

quom inter nōs sordēbāmus alter dē alterō.

sed quod ego facinus audīvī adveniēns tuom

quod tū hīc mē apsente novī negōtī gesserīs?

PH quid id est? DI prīmumdum, quom tū es aucta līberīs

quomque bene prōvēnistī salva, gaudeō.

PH concēdite hinc vōs intrō atque operīte ōstium.

tū nunc superstēs sōlus sermōnī meō es.

tibi mea cōnsilia semper summa crēdidī.

equidem neque peperī puerum neque praegnās fuī,

vērum assimulāvī mē esse praegnātem, hau negō.

DI quem propter, ō mea vīta? PH propter mīlitem

Babylōniēnsem, quī quasi uxōrem sibi

mē habēbat annum dum hīc fuit. DI ego sēnseram.

sed quid istuc? quoi reī tē assimulāre rētulit?

PH ut esset aliquis laqueus et redimīculum,

revorsiōnem ut ad mē faceret dēnuō.

nunc hūc remīsit nūper ad mē epistulam

sēsē expertūrum quantī sēsē penderem:

sī quod peperissem, id nōn necārem ac tollerem,

bona sua mē habitūrum omnia. DI auscultō lubēns.

quid dēnique agitis? PH māter ancillās iubet,

quoniam iam decumus mēnsis adventat prope,

aliam aliōrsum īre, praemandāre et quaerere

puerum aut puellam quī suppōnātur mihi.

quid multa verba faciam? tōnstrīcem Syram

nōvistī nostram? DI quaen ergā aedem sēsē habet?

nōvī. PH haec, ut opera est, circumit per familiās,

puerum vestīgat; clanculum ad mē dētulit,

datum sibi esse dīxit. DI ō mercis malae!

eum nunc nōn illa peperit quae peperit prior,

sed tū posterior. PH ōrdine omnem rem tenēs.

nunc ut praemīsit nūntium mīles mihi,

nōn multō post hīc aderit. DI nunc tū tē interim

quasi prō puerperā hīc prōcūrās? PH quippinī,

ubi sine labōre rēs gerī pulchrē potest?

ad suom quaestum aequom est esse quemque callidum.

DI quid mē futūrum est quandō mīles vēnerit?

relictusne aps tē vīvam? PH ubi illud quod volō

habēbō ab illō, facile inveniam quō modō

dīvortium et discordiam inter nōs parem;

postid ego tēcum, mea voluptās, ūsque erō

assiduō. DI immō hercle vērō accubuō māvelim.

PH dīs hodiē sacruficāre prō puerō volō,

quīntō diē quod fierī oportet. DI cēnseō.

PH nōn audēs aliquid dare mihi mūnusculum?

DI lucrum hercle videor facere mihi, voluptās mea,

ubi quippiam mē poscis. PH at ego, ubi apstulī.

DI iam faxō hīc aderit. servolum hūc mittam meum.

PH sīc facitō. DI quicquid attulerit, bonī cōnsulās.

PH ēcastor mūnus tē cūrātūrum sciō,

ut quoius mē nōn paeniteat mittātur mihi.

DI num quippiam aliud mē vīs? PH ut quandō ōtium

tibi sit ad mē revīsās, et valeās. DI valē.

prōh dī immortālēs! nōn amantis mulieris,

sed sociāī ūnanimantis, fīdentis fuit

officium facere quod modo haec fēcit mihi,

suppositiōnem puerī quae mihi crēdidit,

germānae quod sorōrī nōn crēdit soror.

ostendit sēsē iam mihi medullitus:

sē mī īnfidēlem numquam, dum vīvat, fore.

egone illam ut nōn amem? egone illī ut nōn bene velim?

mē potius nōn amābō quam huic dēsit amor.

ego istī nōn mūnus mittam? immō ex hōc locō

iubēbō ad istam quīnque perferrī minās,

praetereā opsonārī ūnā dumtaxat minā.

multō illī potius bene erit quae bene volt mihi

quam mihi, quī mihimet omnia faciō mala.

7    PHRONESIUM

puerō istī date mammam. ut miserae

mātrēs sollicitaeque ex animō

sunt cruciantur-

que! edepol commentum male, quomque eam

rem in corde agitō,

nimiō minu’ perhibēmur malae quam sumus ingeniō.

ego prīma dē mē, domō docta, dīcō.

quanta est cūra in animō, quantum corde capiō

dolōrem, dolus nē occīdat morte puerī;

māter dicta quod sum, eō magis studeō vītae.

quae ausa hunc sum dolum, tantundem nunc aggrediar.

lucrī causā avāra probrum sum exsecūta:

aliēnōs dolōrēs mihi supposīvī.

sed nūllam rem oportet dolōsē aggredīrī,

nisi astūtē eam accūrātēque exsequāre.

vōsmet iam vidētis ut ōrnāta incēdō:

puerperiō ego nunc mēd esse aegram assimulō.

male quod mulier facere incēpit, nisi id efficere perpetrat,

id illī morbō, id illī seniō est, ea illī miserae miseria est;

bene sī facere incēpit, eius reī nimi’ cito odium percipit.

nimi’ quam paucae sunt dēfessae, male quae facere occēpērunt;

nimi’que paucae efficiunt sīquid facere occēpērunt bene:

mulierī nimiō male facere melius opus est quam bene.

ego quod mala sum, mātris operā mala sum et meāpte malitiā,

quae mē gravidam esse assimulāvī mīlitī Babylōniō;

eam nunc malitiam accūrātam mīles inveniat volō.

is hīc hau multō post, crēdō, aderit; nunc priu’ praecaveō sciēns

sumque ōrnāta ita ut aegra videar, quasi puerperiō cubem.

date mī hūc stactam atque ignem in āram, ut venerem Lūcīnam meam.

hīc appōnite atque abīte ab oculīs. eho, Pithēcium!

face ut accumbam, accēde, adiūtā. em sīc decet puerperam.

soleās mihi dēdūce, pallium inice in mē hūc, Archilis.

ubi es, Astaphium? fer hūc verbēnam mī intus et bellāria.

date aquam manibus. nunc ēcastor adveniat mīles velim.

8    STRATOPHANES · PHRONESIUM · ASTAPHIUM

STRAT nē exspectētis, spectātōrēs, meās pugnās dum praedicem:

manibus duella praedicāre soleō, haud in sermōnibus.

sciō ego multōs memorāvisse mīlitēs mendācium,

et Homēronida et postillā mīlle memorārī pote

quī et convictī et condemnātī falsīs dē pugnīs sient.

[nōn laudandu’ est quoi plūs crēdit quī audit quam ille quī videt]

nōn placet quem illī plūs laudant quī audiunt quam quī vident.

plūris est oculātus testis ūnus quam aurītī decem:

quī audiunt audīta dīcunt, quī vident plānē sciunt.

nōn placet quem scurrae laudant, manipulārēs mussitant,

neque illī quōrum lingua gladiōrum aciem praestringit domī.

strēnuī nimiō plūs prōsunt populō quam argūtī et catī:

facile sibi fācunditātem virtūs argūtam invenit,

sine virtūte argūtum cīvem mihi habeam prō praeficā

quae aliōs collaudat, eapse sēsē vērō nōn potest.

nunc ad amīcam decumō mēnse post Athēnās Atticās

vīsō, quam gravidam hīc relīquī meō compressū, quid ea agat.

PH vidē quis loquitur tam propinquē. AS mīles, mea Phronēsium,

tibi adest Stratophanēs. nunc tibi opu’ est aegram ut tē assimulēs. PH tacē.

quoi adhūc ego tam mala eram monetrīx, mē maleficiō vincerēs?

STRAT peperit mulier, ut ego opīnor. AS vīn adeam ad hominem? PH volō.

STRAT eugae! Astaphium eccam it mī advorsum. AS salvē ēcastor, Stratophanēs.

salvom tē — STRAT sciō. sed peperitne, opsecrō, Phronēsium?

AS peperit puerum nimium lepidum. STRAT ehem, ecquid meī simile est? AS rogās?

quīn ubi nātu’ est machaeram et clupeum poscēbat sibi?

STRAT meus est, sciō iam dē argūmentīs. AS nimium tuī simile est. STRAT papae!

iam magnu’ est? iamne iit ad legiōnem? ecquae spolia rettulit?

AS gerrae, nudiusquīntus nātus ille quidem est. STRAT quid posteā?

inter tot diēs quidem hercle iam aliquid āctum oportuit.

quid illī ex uterō exitiō est priu’ quam poterat īre in proelium?

AS cōnsequere atque illam salūtā et grātulāre illī. STRAT sequor.

PH ubi illa, opsecrō, est quae mē hīc relīquit, eapse abiit? ubi est?

AS adsum, addūcō tibi exoptātum Stratophanem. PH ubi is est, opsecrō?

STRAT Mārs peregrē adveniēns salūtat Nerienem uxōrem suam.

quom tū rēctē prōvēnistī quomque es aucta līberīs,

grātulor, quom mihi tibique magnum peperistī decus.

PH salvē, quī mē interfēcistī paene vītā et lūmine

vimque mihi magnī dolōris per voluptātem tuam

condidistī in corpus, quō nunc etiam morbō misera sum.

STRAT heia! haud ab rē, mea voluptās, tibi istic obvēnit labōs:

fīlium peperistī, quī aedīs spoliīs opplēbit tuās.

PH multō ēcastor magis opplētīs trīticī opu’ est grānāriīs,

nē, ille priu’ quam spolia capiat, hic nōs extīnxit famēs.

STRAT habē bonum animum. PH sāvium pete hinc sīs. āh, nequeō caput

tollere, ita dolet itaque aegrē moveō, neque etiam queō

pedibus meā sponte ambulāre. STRAT sī hercle mē ex mediō marī

sāvium petere tuom iubeās, petere hau pigeat, mel meum.

id ita esse experta es; nunc experiēre, mea Phronēsium,

mē tē amāre: addūxī ancillās tibi eccās ex Syriā duās,

īs tē dōnō. addūce hūc tū istās. sed istae rēgīnae domī

suae fuēre ambae, vērum eārum patriam ego excidī manū.

hīs tē dōnō. PH paenitetne tē quot ancillās alam,

quīn etiam īnsuper mī addūcās quae mihi comedint cibum?

STRAT hoc quidem hercle ingrātum est dōnum; cēdō tū mī istam purpuram.

mea voluptās, attulī eccam pallulam ex Phrygiā tibi;

tenē tibi. PH hoccin mihi ob labōrēs tantōs tantillum darī?

STRAT periī hercle ego miser! iam mī aurō contrā cōnstat fīlius:

etiam nihilī pendit addī purpuram. ex Arabiā tibi

attulī tūs, Pontō amōmum; tenē tibi, voluptās mea.

PH accipe hoc, Astaphium. abdūce hāsce hinc ē cōnspectū Syrās.

STRAT ecquid amās mē? PH nihil ēcastor neque merēs. STRAT nīlne huic sat est?

nē bonum verbum quidem ūnum dīxit. vīgintī minīs

venīre illaec posse crēdō dōna quae eī dōnō dedī.

vehementer nunc mihi est īrāta, sentiō atque intellegō.

vērum abībō. quid ais? nunc tū num nevīs mē, voluptās mea,

quō vocātus sum īre ad cēnam? mox hūc cubitum vēnerō.

quid tacēs? plānissumē edepol periī. sed quid illuc novī est?

quis hic homō est quī indūcit pompam tantam? certum est quō ferant

opservāre. huic crēdō fertur. vērum iam scībō magis.

9    CYAMUS · PHRONESIUM · STRATOPHANES

CY īte, īte hāc simul, mulierī damnigerulī,

forās ēgerōnēs, bonōrum exagōgae.

satin, sīquis amat, nequit quīn nihilī sit, atque improbīs sē artibus exspoliat?

nam hoc quī sciam, nē quis id quaerat ex mē,

domī est quī facit improba facta amātor,

quī bona sua prō stercore habet:

forās iubet ferrī. metuit

pūlicēs, mundissumu’ fit,

pūrās esse sibi volt aedīs, domī quicquid habet ēicitur ἔξω.

quandōquidem ipsus perditum sē it, sēcrētō hercle equidem eum adiūtābō

neque meā quidem operā umquam hīlō minu’ properē quam pote perībit.

nam iam dē hōc opsōniō dē minā ūnā dēminuī modo

quīnque nummōs: mihi dētrāxī partem hercle Herculāneam.

nam hoc assimile est quasi dē fluviō quī aquam dērīvat sibi:

nisi dērīvētur, tamen ea aqua omnis abeat in mare;

nam hoc in mare abit miserēque perit sine bonā omnī grātiā.

haec quom videō fierī, suffūror, suppīlō,

dē praedā praedam capiō.

meretrīcem ego item esse reor, mare ut est:

quod dēs dēvorat nec datīs umquam abundat.

hoc saltem: rem servat neque ūllī ubi sit appāret.

dēs quantumvīs, nusquam appāret neque datōrī neque acceptrīcī.

velut haec meretrīx meum erum miserum suā blanditiā intulit in pauperiem:

prīvābit bonīs, lūce, honōre, atque amīcīs.

attat! eccam adest propinquē. crēdō audīsse haec mē loquī.

pallida est, ut peperit puerum. alloquar quasi nesciam.

iubeō vōs salvēre. PH noster Cyame, quid agis? ut valēs?

CY valeō et veniō ad minu’ valentem et melius quī valeat ferō.

eru’ meus, ocellus tuos, ad tē ferre mē haec iussit tibi

dōna quae vidēs illōs ferre et hās quīnque argentī minās.

PH pol hau perit quod illum tantum amō.

CY iussit ōrāre ut haec grāta habērēs tibi.

PH grāta acceptaque ēcastor habeō. iubē auferrī intrō, ī Cyame.

CY ecquid audītis haec quae vōbīs iam imperat?

vāsa nōlō auferant: dēsiccārī iubē.

AS impudēns mēcastor, Cyame, es. CY egone? AS tū. CY bonā fide?

tūne ais mē impudentem esse, ipsa quae sīs stabulum flāgitī?

PH dīc, amābō tē, ubi est Dīniarchus? CY domī.

PH dīc ob haec dōna quae ad mē mīserit

mē illum amāre plūrumum omnium hominum meritō,

mēque honōrem illī habēre omnium maxumum,

atque ut hūc veniat opsecrā. CY īlicet.

sed quisnam illic homō est quī ipsus sē comēst, trīstis, oculīs malīs?

animō hercle homō est suō miser,

quisquis est. PH dignu’ est mēcastor, nēquam est. nōn nōstī, opsecrō,

mīlitem, hīc apud mē quī erat? huius pater puerī illic est.

ūsque adicit oculum, vīsit, adit.

mānsit; auscultat, opservat quem perdam. CY nōvī hominem nihilī.

illicine est? PH illic est. CY mē intuētur gemēns;

trāxit ex intumō ventre suspīritum.

hoc vidē: dentibus frendit, īcit femur;

num opsecrō nam hariolu’ est quī ipsus sē verberat?

STRAT nunc ego meōs animōs violentōs meamque īram ex pectore iam prōmam.

loquere: unde es? quoius es? quōr ausu’ es mī inclēmenter dīcere? CY lubitum est.

STRAT istuc nē mihi respōnsis. CY hoc. nōn ego tē floccī faciō.

STRAT quid tū? quōr ausa es alium tē dīcere amāre hominem? PH lubitum est.

STRAT ain tandem? istuc prīmum experiar. tūn tantillī dōnī causā,

holerum atque ēscārum et poscārum, moechum malacum, cincinnātum,

umbrāticulum, tympanotrībam amās, hominem nōn naucī? CY quae haec rēs?

meōn tū, improbe, erō male dīcere nunc audēs, fōns vitī et periūrī?

STRAT verbum ūnum adde istōc: iam hercle ego tē hīc hāc offātim cōnficiam.

CY tange modo, iam ego tē hīc agnum faciam et medium distruncābō.

sī tū in legiōnī bellātor cluēs, at ego in culīnā clueō.

PH sī aequom faciās, adventōrēs meōs nōn incūsēs quōrum

mihi dōna accepta et grāta habeō; tuaque ingrāta aps tē quae accēpī.

STRAT tum pol ego et dōnīs prīvātus sum et periī. PH plānē istuc est.

CY quid nunc ergō hīc, odiōse, sēdēs, cōnfectīs omnibu’ rēbus?

STRAT periī hercle hodiē, nisi hunc ā tē abigō. CY accēde hūc modo, adī hūc modo.

STRAT etiam, scelu’ virī, minitāre? quem ego iamiam concipulābō.

quid tibi hūc ventiō est? quid tibi hanc aditiō est?

quid tibi hanc nōtiō est, inquam, amīcam meam?

ēmoriēre ōcius, nī manū vīcerīs.

CY quid “manū vīcerim?” STRAT fac quod iussī, manē.

iam ego tē hīc offātim cōnficiam; offātim occīdī optumum est.

CY captiō est: istam machaeram longiōrem tū habēs quam haec est.

sed verum mē sinedum petere: siquidem belligerandum est tēcum,

aberō dum ego tēcum, bellātor, arbitrum aequom cēperim.

sed ego cessō hinc mē āmōlīrī, ventre dum salvō licet?

10    PHRONESIUM · STRATOPHANES

PH datin soleās? atque mē intrō āctūtum dūcite,

nam mihi dē ventō miserae condoluit caput.

STRAT quid mihi futūrum est, quoi duae ancillae dolent

quibu’ tē dōnāvī? iamne abiistī? em sīc datur!

quō pactō exclūdī, quaesō, potuī plānius

quam exclūsus nunc sum? pulchrē lūdificor. sine.

quantillō mī opere nunc persuādērī potest

ut ego hīsc’ suffringam tālōs tōtīs aedibus.

num quippiam hārum mūtat mōrēs mulierum?

postquam fīliolum peperit, animōs sustulit.

nunc quasi mī dīcat “nec tē iubeō neque votō

intrō īre in aedīs.” at ego nōlō, nōn eō.

ego faxō dīcat mē in diēbus pauculīs

crūdum virum esse. sequere mē hāc. verbum sat est.

11    STRABAX · ASTAPHIUM

STRAB rūs māne dūdum hinc īre mē iussit pater,

ut būbus glandem prandiō dēprōmerem.

post illōc quam venī, advēnit, sī dīs placet,

ad vīllam argentum meō quī dēbēbat patrī,

quī ovīs Tarentīnās erat mercātus dē patre.

quaerit patrem. dīcō esse in urbe. interrogō

quid eum velit * * *

homō crumīnam sibi dē collō dētrahit.

minās vīgintī mī dat. accipiō lubēns,

condō in crumīnam. ille abiit. ego properē minās

ovīs in crumīnā hāc hūc in urbem dētulī.

fuit edepol Mārs meō perīrātus patrī,

nam ovēs illīus hau longē apsunt ā lupīs.

nē ego urbānōs istōs mundulōs amāsiōs

hōc ictū expōnam atque omnīs ēiciam forās.

ērādīcāre est certum cumprīmīs patrem,

post id locōrum mātrem. nunc hoc dēferam

argentum ad hanc, quam mage amō quam mātrem meam.

tat! ecquis intu’ est? ecquis hoc aperit ōstium?

AS quid istuc? aliēnun es, amābō, mī Strabax,

quī nōn extemplō intrō ierīs? STRAB anne oportuit?

AS ita tē quidem, quī es familiāris. STRAB ībitur,

nē mē morārī cēnseās. AS lepidē facis.

12    TRUCLUENTUS · ASTAPHIUM

TR mīrum vidētur rūre erīlem fīlium

Strabacem nōn rediisse, nisi sī clanculum

collāpsus est hīc in corruptēlam suam.

AS iam pol illic inclāmābit mē sī aspexerit.

TR nimiō minu’ saevos iam sum, Astaphium, quam fuī,

iam nōn ego sum truculentus, nōlī metuere.

quid ais? AS quid vīs? TR quīn tuam exspectō osculentiam.

dīc, imperā mihi quid lubet quō vīs modō.

novōs omnīs mōrēs habeō, veterēs perdidī;

vel amāre possum vel iam scortum dūcere.

AS lepidē mēcastor nūntiās. sed dīc mihi,

habēn parātum — TR aes fortass’ tē dīcere?

AS intellēxistī lepidē quid ego dīcerem.

TR heus tū! iam postquam in urbem crēbrō commeō,

dicāx sum factus. iam sum caullātor probus.

AS quid id est, amābō? istaec rīdiculāria —

“cavillātiōnēs” vīs opīnor dīcere?

TR ita, at pauxillum differt ā cavillibus.

AS sequere intrō, amābō, mea voluptās. TR tenē hoc tibi:

rabōnem habētō, utī mēcum hanc noctem siēs.

AS periī! “rabōnem”? quam esse dīcam hanc bēluam?

quīn tū “arrabōnem” dīcis? TR “A” faciō lucrī,

ut Praenestīnīs “cōnea” est cicōnia.

AS sequere, opsecrō. TR Strabacem hīc opperiar modo,

sī rūre veniat. AS is quidem hīc apud nōs est Strabax;

modo rūre venit. TR priu’ne quam ad mātrem suam?

eu edepol hominem nihilī! AS iamne autem ut solēs?

TR iamne — nihil dīcō. AS ī intrō, amābō, cedo manum.

TR tenē. in tabernam dūcor devorsōriam,

ubi male accipiar meā mihi pecūniā.

13    DINIARCHUS

neque gnātu’ est neque prōgignētur neque potest reperīrier

quoi ego nunc aut dictum aut factum melius quam Venerī velim.

dī magnī, ut ego laetē laetus sum! ut laetitiā differor!

ita ad mē magna nūntiāvit Cyāmus hodiē gaudia:

mea dōna deamāta acceptaque habita esse apud Phronēsium.

quom hoc iam volup est, tum illuc nimium magnae mellīnae mihi,

mīlitis odiōsa ingrātaque habita. tōtus gaudeō.

mea pila est: sī repudiātur mīles, mulier mēcum erit.

salvos sum, quia pereō; sī nōn peream, plānē perierim.

nunc speculābor quid ibi agātur, quis eat intrō, quī forās

veniat; procul hinc opservābō meīs quid fortūnīs fuat.

[quia nīl habeō — nam āmōvī mī hīc omnia — agam precāriō.]

14    ASTAPHIUM · DINIARCHUS

AS lepidē efficiam meum ego officium; vidē intus modo ut tū tuom item efficiās.

amā, id quod decet, rem tuam. istum exinānī.

nunc dum istī lubet, dum habet, tempus eī reī secundum est:

prōmē venustātem tuam amantī, ut gaudeat quom pereat.

ego hīc interim restitrīx praesidēbō,

istic dum sīc faciat domum ad tē exagōgam;

nec quemquam interim istōc ad vōs quī sit odiō

intrō mittam. tū perge ut lubet lūdō in istōc.

DI quis iste est, Astaphium, indicā, quī perit? AS amābō, hīcin tū erās?

DI molestusne sum? AS nunc magis quam fuistī;

nam sī quid nōbīs ūsu’ est nōbīs molestu’ es.

sed opsecrō, dā mī operam ut narrem quae volō.

DI nam quid est? num meā refert? AS nōn mussitō.

intu’ bolōs quōs dat! DI quid? amātor novo’ quispiam?

AS integrum et plēnum adorta est thēsaurum. DI quis est?

AS ēloquar, sed tū tacētō. nōstīn tū hunc Strabacem? DI quidnī?

AS sōlus summam habet hīc apud nōs, nunc is est fundus novos.

animō bonō male rem gerit. DI perit hercle; ego idem

bona perdidī, mala repperī, sum extumus ā vōbīs.

AS stultus es quī facta īnfecta facere verbīs postulēs.

Theti’ quoque etiam lāmentandō pausam fēcit fīliō.

DI nōn ego nunc intrō ad vōs mittar? AS quī tū quam mīles magis?

DI quia enim plūs dedī. AS plūs enim es intrō missus quom dabās:

sine vicissim quī dant ob illud quod dant operis ūtier.

litterās didicistī: quandō scīs, sine aliōs discere.

DI discant, dum mihi commentārī liceat, nē oblītus siem.

AS quid erit intereā magistrae, dum tū commentābere?

volt illa itidem commentārī. DI quid? AS rem accipere identidem.

DI dedī equidem hodiē: iussī eī quīnque argentī dēferrī minās,

praetereā ūnam in opsōnātum. AS idem istōc dēlātum sciō.

dē eō nunc bene sunt tuā virtūte. DI ei! meane ut inimīcī meī

bona istīc caedant? mortuom hercle mē quam ut id patiar māvelim.

AS stultu’ es. DI quid est? aperī rem. quid iam, Astaphium? AS quia pol māvelim

mihi inimīcōs invidēre quam mēd inimīcīs meīs;

nam invīdēre aliī bene esse, tibi male esse, miseria est.

quī invident egent; illīs quibus invidētur, ī rem habent.

DI nōn licet dōnātī opsōnī mē participem fierī?

AS sī volēbās participārī, auferrēs dīmidium domum;

nam item ut Accheruntī, hīc apud nōs ratiō acceptī scrībitur:

intrō accipitur; quandō acceptum est, nōn potest ferrī forās.

bene valē. DI resiste. AS omitte. DI sine eam intrō. AS ad tē quidem.

DI immō istōc ad vōs volō īre. AS nōn potest, nimium petis.

DI sine experīrī — AS immō opperīre. vīs est experīrier.

DI dīc mē adesse. AS abī, occupāta est. rēs ita est; nē frūstrā sīs.

DI redīn an nōn redīs? AS vocat mē quae in mē potest plūs quam potes.

DI ūnō verbō — AS ēloquere. DI mittin mē intrō? AS mendāx es, abī.

ūnum aiēbās, tria iam dīxtī verba, atque ea mendācia.

DI abiit intrō, exclūsit. egon ut haec mihi patiar fierī?

iam hercle ego tibi, illecebra, lūdōs faciam clāmōre in viā,

quae advorsum lēgem accēpistī ā plūrumīs pecūniam.

iam hercle apud novōs omnīs magistrātūs faxō erit nōmen tuom,

postid ego tē manum iniciam quadrupulī, venēfica,

suppostrīx puerum. ego edepol iam tua probra aperībō omnia.

nihil mē prohibet, perdidī omne quod fuit: fīō impudēns

nec mī adeō est tantillum pēnsī iam quōs capiam calceōs.

sed quid ego hīc clāmō? quid sī mē iubeat intrō mittier?

conceptīs mē nōn factūrum verbīs iūrem, sī velit.

nūgae sunt. sī stimulōs pugnīs caedis, manibus plūs dolet.

dē nihilō nihil est īrāscī, quae tē nōn floccī facit. —

sed quid hoc est? prōh dī immortālēs! Calliclem videō senem,

meu’ quī affīnis fuit, ancillās duās cōnstrictās dūcere,

alteram tōnstrīcem illīus, alteram ancillam suam.

pertimuī: postquam ūna cūra cor meum mōvit modo,

timeō nē male facta antīqua mea sint inventa omnia.

15    CALLICLES · ANCILLA · DINIARCHUS · SYRA

CA egon tibi male dīcam aut tibi atque male velim? ut animus meu’ est,

propemodum expertae estis quam ego sim mītis tranquillusque homō.

rogitāvī ego vōs verberātās ambās pendentīs simul;

commeminī, quō quicque pactō sitis cōnfessae sciō.

hīc nunc volō scīre eōdem pactōn sine malō fateāminī.

quamquam vōs colubrīnō ingeniō ambae estis, ēdīcō prius

nē duplicīs habeātis linguās, nē ego bilinguīs vōs necem,

nisi sī ad tintinnāculōs voltis vōs ēdūcī virōs.

ANC vīs subigit vērum fatērī, ita lōra laedunt bracchia.

CA at sī vērum mī eritis fassae, vinclīs exsolvēminī.

DI etiamnum quid sit negōtī falsus incertusque sum,

nisi quia timeō tamen, egomet quia quod peccāvī sciō.

CA omnium prīmum divorsae stāte — em sīc, istuc volō;

nēve inter vōs significētis, ego erō pariēs. loquere tū.

ANC quid loquar? CA quid puerō factum est, mea quem peperit fīlia,

meō nepōte? capita rērum expedīte. ANC istae dedī.

CA iam tacē. accēpistīn puerum tū ab hāc? SY accēpī. CA tacē,

nīl moror praetereā. satis es fassa. SY īnfitiās nōn eō.

CA iam līvōrem tūtē scapulīs istōc concinnās tuīs.

conveniunt adhūc utriusque verba. DI vae miserō mihi!

mea nunc facinora aperiuntur, clam quae spērāvī fore.

CA loquere tū. quī dare tē huic puerum iussit? ANC era maior mea.

[ CA quid tū, quōr eum accēpistī? SY erā mēd ōrāvit minor,

puer utī afferrētur eaque ut cēlārentur omnia.]

CA loquere tū. quid eō fēcistī puerō? SY ad meam eram dētulī.

CA quid eō puerō tua era fēcit? SY erae meae extemplō dedit.

CA quoi, malum, erae? ANC duae sunt istae. CA cavē tū nisi quod tē rogō.

ex tē exquīrō. SY māter, inquam, fīliae dōnō dedit.

CA plūs quam dūdum loquere. SY plūs tū rogitās. CA respondē ōcius:

quid illa quoi dōnō dōnātu’ est? SY supposīvit. CA quoi? SY sibi.

CA prō fīliolōn? SY prō fīliolō. CA dī, opsecrō vostram fidem!

ut facilius alia quam alia eundem puerum ūnum parit!

haec labōre aliēnō puerum peperit sine dolōribus.

puer quidem beātu’ est: mātrēs duās habet et aviās duās;

iam metuō patrēs quot fuerint. vidē sīs facinus muliebre.

ANC magi’ pol haec malitia pertinet ad virōs quam ad mulierēs:

vir illam, nōn mulier praegnātem fēcit. CA idem ego istuc sciō.

tū bona eī cūstōs fuistī. ANC plūs potest quī plūs valet:

vir erat, plūs valēbat. vīcit: quod petēbat apstulit.

CA et tibi quidem hercle vir idem attulit magnum malum.

ANC idem istuc ipsa, etsī tū taceās, reāpse experta intellegō.

CA numquam tē facere hodiē quīvī ut is quis esset dīcerēs.

ANC tacuī adhūc: nunc nōn tacēbō, quandō adest nec sē indicat.

DI lapideus sum, commovēre mē miser nōn audeō.

rēs palam omnis est. meō illīc nunc sunt capitī comitia;

meum illuc facinus, mea stultitia est. timeō quam mox nōminer.

CA loquere fīliam meam quis integram stuprāverit.

ANC videō ego tē, propter male facta quī es patrōnus parietī.

DI neque vīvos neque mortuos sum neque quid nunc faciam sciō

neque ut hinc abeam neque ut hunc adeam sciō. timōre torpeō.

CA dīcin an nōn? ANC Dīniarchus, quoi illam priu’ dēsponderās.

CA ubi is homō est quem dīcis? DI adsum, Calliclēs. per tua opsecrō

genua ut tū istuc īnsipienter factum sapienter ferās

mihique ignōscās quod animī impos vīnī vitiō fēcerim.

CA nōn placet. in mūtum culpam cōnfers quī nōn quit loquī;

nam vīnum, sī fābulārī possit, sē dēfenderet.

nōn vīnum virīs moderārī, sed virī vīnō solent,

quī quidem probī sunt; vērum quī improbu’ est sī quasi bibit

sīve adeō caret tēmētō, tamen ab ingeniō improbu’ est.